Psychologie en de Nieuwe Kerkstraat

Als je je onveilig voelt ga je je veiliger gedragen. Dit is een van de leidende gedachten van Shared Space, een concept dat draait om eigen verantwoordelijkheid van mensen. Weggebruikers moeten zich deels onzeker of onveilig voelen om het concept te laten slagen. In Borne zijn deze onveiligheidsgevoelens echter wel erg hoog. BorneBoeit sprak met verkeerspsycholoog Pieter de Haan over het concept Shared Space, zoals dat in de Nieuwe Kerkstraat is toegepast.

“Met alle verkeersmaatregelen die we de afgelopen decennia hebben bedacht hebben we een veiligheidsillusie gecreëerd”, legt de verkeerspsycholoog uit. “Je schakelt je afwegingen uit als het stoplicht op groen springt, omdat je ervan uitgaat dat je dan kunt oversteken. Er ontstaat gewenning. "Deze gewenning wordt helemaal weggenomen als je de verkeersruimte deelt. Omdat alles voor je gevoel onverwacht kan gebeuren, word je alerter. Je gaat je in zekere zin onzeker of onveilig voelen. “Als je mensen vraagt of ze zich onveilig voelen is het antwoord eigenlijk altijd ja, maar als je ze vervolgens de vraag stelt of ze ooit een ongeluk op de bewuste locatie hebben gehad of gezien, is het antwoord bijna altijd nee.” De situaties zijn dus niet zo gevaarlijk als door mensen wordt ervaren. “Als het een gevaarlijk concept was geweest hadden we het nooit toegepast.”

Constant-risico theorie

Uit onderzoek van het SWOV, wetenschappelijk onderzoek verkeersveiligheid, blijkt ook dat mensen zich veiliger gaan gedragen als de situatie lastig in te schatten is. Dat noemen ze de Risico Homeostase Theorie (RHT). Deze stelt dat iedere weggebruiker streeft naar een niveau van risicobeleving waarbij hij zich prettig voelt (het optimaal risiconiveau). De inschatting over wat er kan gebeuren wordt het waargenomen risiconiveau genoemd. Als deze niet met elkaar in balans zijn, gaan mensen hun gedrag aanpassen. Als het waargenomen risico hoger is dan het optimale niveau gaat men bijvoorbeeld zachter rijden.

Dit gaat samen met de theorie achter shared space: de constant risico theorie. "Wat veilig voelt, hoeft niet veilig te zijn. En andersom: wat onveilig voelt, kan heel veilig zijn. In de optiek van Shared Space is gevoel van onveiligheid dus een middel, en soms zelfs een voorwaarde, om de objectieve veiligheid te vergroten. Want wanneer een situatie onveilig voelt, zijn mensen alerter en gebeuren er minder ongelukken."

Onveiligheidsgevoel Nieuwe Kerkstraat ‘bijzonder hoog’

De cijfers van de enquête die BorneBoeit heeft afgenomen liegen er echter niet om. Drie kwart van de ondervraagden heeft aangegeven zich (zeer) onveilig te voelen in de Nieuwe Kerkstraat. Dat zijn hoge cijfers, vindt ook Pieter de Haan. “Dat is wel hoger dan normaal ja, dan is het vaak rond de 50 procent. Het percentage is vaak hoger als de weg net is aangepast, maar die onzekerheidsgevoelens vlakken na verloop van tijd normaal gesproken af.”

Op de vraag waarom het in Borne zo hoog ligt, durft hij geen eenduidig antwoord te geven. “Ik ken de situatie niet zodanig dat ik er harde conclusies aan kan verbinden, maar het zou kunnen dat ontwerptechnisch of in de uitvoering wat steken zijn laten vallen. Oplossingen hiervoor kan ik niet geven.”

Zwakke groepen

Uit de enquête bleek dat mensen die slecht er been zijn, mensen die een rollator gebruiken of ouders met kleine kinderen de straat als onveilig bestempelen. “Het belangrijkste is dat je voor kleine kinderen zorgt dat ze gezien kunnen worden, dus geen auto’s langs de kant van de weg parkeren of iets anders waar ze zomaar achter weg kunnen komen.”

Laten zien dat je er bent is ook voor de andere groepen van groot belang. “Hans Monderman heeft toen hij het concept heeft bedacht gezegd: communicatie is key.” Communiceren is echter niet alleen praten en kijken, maar ook jezelf zichtbaar maken. “Het is voor slechtzienden vaak lastig, omdat ze niet kunnen controleren dat ze gezien worden, maar steek bijvoorbeeld als je wilt oversteken je stok vast verder naar voren.”Ook narcistische mensen kunnen voor meer risico zorgen, aangezien zij alleen met zich zelf bezig zijn en niet om anderen geven.

Uit onderzoek blijkt dat blinden en slechtzienden vaak weinig overzicht hebben, omdat de normale markeringen zijn weggehaald. “Hiervoor zijn een aantal oplossingen bedacht, zoals massieve bankjes of objecten langs de kant plaatsen. Slechtzienden gebruiken hun stok niet alleen om te voelen, maar ook voor resonantie. Zo ben ik een keer met iemand meegelopen die precies wist te vertellen hoever hij van een gebouw af liep, doordat het resoneert. Dat realiseren veel mensen zich niet.”

Automobilist

Wat wel werkt in deze situatie is dat ook de automobilist heeft aangegeven de situatie als relatief onveilig te bestempelen. “Dit concept werkt op het moment dat alle weggebruikers zich bewust zijn van de situatie.” Om ervoor te zorgen dat automobilisten het op dezelfde manier ervaren zijn er wat oplossingen bedacht. “Als je de afwatering niet langs de kant, maar in een goot midden in een, ietwat holle, weg legt lijkt de straat optisch smaller”, legt de Haan uit. “Dit zou vooral een handig middel kunnen zijn als de weg voor automobilisten verder wel overzichtelijk lijkt.”

Het verschil in onveiligheidservaring tussen automobilisten en andere weggebruikers is volgens De Haan makkelijk te verklaren. “Ze zitten in een veilige kooi, die niet kan vallen. Ze zijn beschermd door de auto en durven daardoor meer risico’s te nemen. Door ontwerpideeën bij Shared Space zorgen we ervoor dat die automobilist zich ook iets minder zeker voelt. Dat hij als het ware gaat harmoniseren met de rest van het verkeer.”

Ongevallen in de Nieuwe Kerkstraat

De cijfers in Borne zijn dus relatief hoog, maar zijn wel nodig om het te laten slagen. “Een Shared Space waar iedereen zich veilig voelt werkt niet, omdat de straat niet is ingericht voor automatische handelingen. Wellicht zijn er wel aanpassingen mogelijk waardoor de cijfers iets afnemen. ” Dat het onveiligheidsgevoel hoog is, zegt niet altijd iets over de daadwerkelijke onveiligheid. Sinds de aanpassingen zijn er twee ongelukken gebeurd. Dit gaat wel om ongelukken die bij de politie zijn gemeld, het aantal ongelukken waarbij de politie niet betrokken is geweest is niet bekend. (Benthe Bronkhorst/BOP)