‘Achtung Anton, Achtung Anton, 15 Sekunden……los!’

“We hebben er een nieuwe angst bij”, dat schreef hulppredikant A. Dubbeldam op 16 februari 1945 in zijn dagboek, doelend op de lancering van de eerste V-1, een dag eerder, vanaf de lanceerbaan in het Tusveld in Bornerbroek, doelwit was Antwerpen. De V-1 (‘Vergeltungswaffe 1’), ook wel ‘vliegende bom’ genoemd, was een soort straalvliegtuig, onbemand, had springstoffen aan boord en kon grote schade aanrichten. V-wapens (V-1 en V-2) werden in 1944 versneld ontwikkeld, omdat de militaire verliezen hoog waren, de ‘Luftwaffe’ vleugellam was en Duitse industriecentra en steden met voortdurende geallieerde bombardementen te kampen hadden. Het Duitse opperbevel was ervan overtuigd dat deze nieuwe ‘Superwaffen’ de oorlogskansen alsnog in het voordeel van het Derde Rijk konden doen keren.
 

Op 13 juni 1944 werd een vergeldingsoffensief ingezet tegen Londen. De V-1 lanceerplaatsen waren aanvankelijk opgesteld aan de Franse kanaalkust. Na de geallieerde landingen op de Normandische kust verplaatsten de Duitsers de lanceerplaatsen onder meer naar Nederland. Engeland kwam hierdoor buiten bereik van de V-1 te liggen. Het voornaamste doelwit werd nu het bevrijde Antwerpen, dat als aanvoerhaven voor de geallieerden fungeerde. Bij Almelo werden vier lanceerbanen ingericht, één op het Tusveld in Borne. Hier werd op 30 maart 1945, ’s morgens om 7.00 uur, de laatste V-1 van de Tweede Wereldoorlog afgeschoten.
 

Werking

De V-1, wel de eerste kruisraket ter wereld genoemd, had een lengte van 7,9 meter en een spanwijdte van 5,3 meter. Het had een bereik van ca. 420 kilometer. De motor liep op gewone kerosine. Omdat de bom een sterke luchtstroom nodig had, werd de V-1 gelanceerd vanaf een soort katapult installatie, de ‘Abschussrampe’. Deze lanceerhelling ondersteunde de lanceerbuis, waardoor een ca. 150 kg zware plunjer werd gejaagd. Die plunjer sleurde de V-1 door middel van een haak naar het einde van de lanceerbaan. Vlak voordat het projectiel het luchtruim koos koppelde het zich los van de haak. De plunjer kwam vaak honderden meters verder terecht.
 

Voor de start werd met een generator druk opgebouwd. Een bougie ontstak de straalmotor waarna het toestel door middel van perslucht over een 46 meter lange hellende rail op vijf meter hoogte de lucht in werd geschoten. In de 350 zware ribben aan weerszijden van de startbaan bevond zich water voor het afkoelen van de ijzeren installatie.
 

Het V-1 geleidingssysteem bestond uit een automatische piloot gekoppeld aan een gyrokompas. Deze stuureenheid regelde de hoogte en snelheid. De door het vliegen opgewekte luchtstroom liet een propellertje in de neus draaien, die bepaalde wanneer de ingestelde afstand was bereikt. Na het bereiken van het vooraf ingestelde aantal kilometers werd de brandstoftoevoer afgesloten, stopte de motor, kantelde het roer en dook de bom omlaag naar zijn doel. Tijdens de vlucht zette het mechanisme de explosieve lading, ruim 800 kilo, op scherp.
 

Lanceerlocaties

De ligging van de startbanen werden met zorg gekozen. In dicht bebost terrein, bij voorkeur dennenbossen met een dak van groene takken, dat goede bescherming bood tegen waarneming door geallieerde vliegers. Zulke bosschage bood ook ’s winters goede bescherming en er werd alleen datgene gekapt wat nodig was om de installatie te plaatsen en een vrij schootsveld te krijgen. Daarnaast moest de locatie goed bereikbaar zijn over de weg voor aanvoer van de ijzeren onderdelen van de baan en later de projectielen.
 

Tusveld

In Oost-Nederland werkte de Luftwaffe met vier zogenaamde lanceergroepen, elk met drie of vier startbanen, die nauw met elkaar samenwerkten en werden aangestuurd door een commandopost. Onder de groep Centrum Almelo vielen vier banen, waarvan er drie in bedrijf zijn geweest. In Almelo twee, de Bolkshoek en in het Nijreesbos, de laatste werd afgekeurd. Op het Tusveld in Bornerbroek, dichtbij (sportcomplex) ’t Maatveld, stond een tweede lanceerinstallatie. De derde baan lag in een dennenbos aan de weg Borne-Bornerbroek, net over de gemeentegrens in Azelo, op korte afstand van café Platenkamp. Op 15 februari 1945 werden deze banen om 9.00 uur ’s morgens in gereedheid gebracht.
 

‘Sperrgebiet’

Het betrokken gebied werd tot ‘Sperrgebiet’ verklaard en hermetisch afgesloten. Bewoners binnen een straal van een halve kilometer moesten hun woningen verlaten. Op 5 januari 1945 kreeg het gezin Kamp, vader, moeder en vier kinderen, opdracht van de Duitsers de woning op het adres C168a te verlaten. L. Kamp was caféhouder, boer en vrachtrijder. De Duitsers gebruikten het pand o.a. voor kerosineopslag. Het gezin moest een gedeelte van de huismeubels achtergelaten en van het cafémeubilair mocht niets worden meegenomen. Het gezin kreeg onderdak in het Natuurvriendenhuis ‘Krikkenhaar’. Men mocht 1 koe, en drie paarden meenemen, het andere vee werd bij familie en kennissen ondergebracht. Toen het gezin op 15 juni 1945 naar huis terugkeerde, waren huis, schuur en danszaal zwaar beschadigd.
 

Aanvoer

De V-1 delen werden vanuit de fabriek in Duitsland in goederenwagons aangevoerd naar diverse stations in Nederland. In Borne werden de projectielen opgeslagen in een loods op het terrein van textielfabriek Spanjaard. Een ander depot lag vlakbij de Noordmolen in Delden. In verband daarmee was de Bornsestraat afgesloten. Van hieruit werden de delen in speciale met gras gecamoufleerde vrachtauto’s geladen en naar de afvuurstelling in het Tusveld gebracht, daar werden ze ter plekke gemonteerd. Na montage werd de bom volgetankt, afhankelijk van de vluchtafstand. De explosieve lading zat in de neus van het projectiel. Tenslotte werd de bom met een soort kraansysteem op de lanceerband gelegd, gericht in de richting waar de bom heen moest, Antwerpen.
 

‘Anton’

De lanceerbaan in het Tusveld, bestond uit een betonnen platform, waterput, poeren en de richtplaat, en is in gebruik geweest van 15 februari 1944 tot en met 30 maart 1945. Het betrof de ‘Feuerstellung 557’ met de codenaam ‘Anton’, bemand door de 2eBatterij van het 155e (W) Flak Regiment, die speciaal naar Nederland werd overgeplaatst om in Borne te worden ingezet. Bij de aanleg van de baan werden Italiaanse krijgsgevangenen ingezet. De manschappen van deze baan waren o.a. gehuisvest in theehuis ‘De Dennenheuvel’ (nu Liedenbaum) en in Zenderen. Na lancering kwamen onderdelen van de V-1, zoals de plunger, terecht op het huidige sportveld bij het Maatveld. Met van boeren gevorderde paarden werden deze weer naar het begin van de lanceerplaats gesleept.
 

Hertme

De groep Almelo had een eigen commandopost, gevestigd in de pastorie van pastoor Grootheveen in Hertme. De commandant was oberleutnant Kasparek. In het dorp was de school, een café en twee huizen gevorderd voor de inkwartiering van 40 Luftwaffe militairen. Vanuit zijn kamer hoorde pastoor Grootheveen regelmatig de lanceringscommando’s van Kasparek; .”Achtung Anton (installatie Tusveld), Achtung Anton!, sechzig Sekunden….Dreissig Sekunden….Fünfzehn Sekunden…. los!” . In de verte was dan het brullende geluid van het startende projectiel duidelijk hoorbaar.
 

Mislukkingen

De startbanen waren zo gebouwd dat ze precies waren gericht op het doel, namelijk Antwerpen. Na lancering kon het projectiel niet meer van richting worden veranderd. Bij herhaling mislukte een lancering doordat het wapen te weinig hoogte kreeg en terug dook naar de aarde of als een angstaanjagend monster ging rondcirkelen. Een V-1 werd pas gevaarlijk als het zwaar pruttelende geluid ophield en de motor stilviel en als gevolg daarvan naar beneden dook. De bevolking van Bornerbroek vreesde de raketten als deze na de start als een angstaanjagend monster gingen rondcirkelen. De boerderijen van de weduwe Arkink, Ubbink, Zwijnenberg en Dreierink werden door zo’n afzwaaier geraakt. De schade was groot, maar er vielen slechts enkele licht gewonden. Een stier, 2 pinken, alsmede drie kalveren vonden de dood.
 

Door aanvallen met V-1's vielen in Europa ongeveer 40.000 gewonden, voornamelijk onder de burgerbevolking.
 

De laatste

De Duitser stopten eind maart met het zogenoemde V-1-offensief. In de ochtend van 30 maart werd vanaf de baan in het Tusveld de laatste V1 van de Tweede Wereldoorlog gelanceerd. Het projectiel kwam terecht in de gemeente Ranst onder de rook van Antwerpen en richtte geen noemenswaardige schade aan. De baan werd dezelfde dag nog door een speciaal Duits ‘Sprengkommando’ opgeblazen.
 

Nadien De revolutionaire V-1 vliegende bom slaagde er niet in om het verloop van de Tweede Wereldoorlog te veranderen. Het wapen veroorzaakte aanzienlijke schade en leidde tot duizenden voornamelijk burgerslachtoffers, maar het miste de precisie en schaal om beslissend te zijn. Toch bracht het een nieuw tijdperk van rakettechnologie in. De technologie van de V-1 en V-2 werd na de oorlog, samen met geleerden als Werner von Braun, naar de USA versluisd. Voortbouwend op de V-2 ontwikkelden Von Braun en zijn team de raketten die de Amerikanen in de ruimte en op de maan zouden brengen. Andere afgeleiden waren onder andere de kruisraketten.
 

Ruiming

Vanuit Nederland (o.a. Overijssel) werden 6.273 V-1’s gelanceerd richting Antwerpen. In Overijssel kwamen 120 projectielen vroegtijdig neer. Pas in de zeventiger jaren van de vorige eeuw werd de ruiming van V-1’s serieus ter hand genomen. Niet alle V-1’s die zijn neergestort konden worden gedemonteerd, omdat ze niet werden waargenomen of teruggevonden.
 

In een weiland aan de Pastoor Ossestraat in Bornerbroek tegenover het toenmalige Texaco benzinestation werden eind 1995 bij het graven van een sloot restanten van een V-1 gevonden, Het voorste gedeelte, de springlading en de kerosinetank werden blootgelegd. Het staartdeel werd eerder al verwijderd door gemeentewerken. De ontruiming werd uitgevoerd door de Explosieven Opruimings Dienst.
 

Vindplaats

In Azelo en het Nijreesbos zijn als stille getuigen de restanten van de V-1 lanceerbanen zichtbaar gemaakt. Onder andere het hoofdfundament en de staanderpoeren zijn nog aanwezig. In het Tusveld werd na de oorlog het bos gekapt en het land voor agrarische doeleinden gebruikt, men heeft het hoofdfundament van de baan laten zakken door er grond onder weg te halen. Deze ligt thans nog verzonken in het weiland. Aan de overkant van de weg is alleen nog beton aanwezig van de richtplaat (HN)

Bij de foto’s van boven naar beneden:

• Kop: vernielde lanceerbaan Tusveld Bornerbroek;
• Werking V1
• Tusveld: locatie voormalige lanceerplaats in weiland ter hoogte Tusveld 35 t/m 67.
• Aanvoer: aanvoer V-1 delen per trein, voorbereidingen voor lancering
• Hertme: pastorie Hertme, vuurleiding V-1 groep Almelo.
• Mislukkingen: Boerderij van Huisstede in Bornerbroek zwaar gehavend door V-1.
• Ruiming: Brokstukken geborgen V-1
• Vindplaats: Restanten V-1 lanceerstelling in Azelo

Bronnen: Gemeentearchief Borne;“Vergeltungswaffen in Nederland” – Henk. Koopman – Utrecht 2018; Werkgroep Luchtoorlog; ‘De techniek en de lanceerplaatsen van de Duitse V-wapens in Nederland’ Peter R. Tolsma, 2014; Traces of war; “In Verdrukking, Verzet en Vrijheid; H. Noordhuis, G.P. ter Braak, M.F.S. Kienhuis, Hengelo 1995.; Beeldbank NIOD; H. Koopman; H. Hinsenveld; beeldbank Archief gemeente Borne