‘Binnenkort in dit theater…’

Voor velen is het een uitje; naar de bioscoop met cola en popcorn. Jezelf twee uur lang onderdompelen in een donkere zaal met een megagroot scherm en dolby surround geluid. Dankzij de geestelijke vaders van het witte doek, de gebroeders Lumière, zij legden eind 19e eeuw de basis voor de hedendaagse bioscoop door de uitvinding van de cinematograaf, het eerste projectieapparaat ter wereld.

Films hebben een enorme impact gehad op de samenleving en zijn uitgegroeid tot een belangrijk medium voor entertainment en communicatie. In de beginjaren van de film waren er nog geen echte bioscopen. Film werd gezien als een kermisattractie. Reisbioscopen trokken van stad naar dorp om op jaarmarkten en kermissen voorstellingen te geven. Film was vooralsnog goedkoop volksvermaak, maar in korte tijd groeide de bioscoop uit tot één van de grootste openbare vermakelijkheden die massaal werden bezocht. Het publiek kon niet genoeg krijgen van films die humor, spanning en sensatie brachten in tijden waarin niet veel te lachen viel.

Bioscoopwet

De invloed van de bioscopen was groot. Zo groot zelfs dat kerken, onderwijsinstellingen en politieke partijen zich met het medium bioscoop gingen bezighouden. Het moest afgelopen zijn met de ‘zedelijke verwildering’ die de bioscopen op het witte doek lieten zien en zo trad op 1 maart 1928 de Bioscoopwet van 1926 in werking tot bestrijding van de zedelijke en maatschappelijke gevaren van de bioscoop.

Voor het runnen van een bioscoop was vergunning van burgemeester en wethouders vereist en regelde het onder andere de keuring van films. Toen in Nederland rond 1910 de filmdistributie opkwam, werd het voor vertoners mogelijk relatief goedkoop aan films te komen. Vanaf dat moment werden steeds vaker bioscopen geopend. De opkomst van de cinema’s markeerde een verandering in het uitgaanspatroon van burgers. Muziek en toneel, lang de belangrijkste invullingen van een avondje uit, werden verdrongen door filmvoorstellingen, aanvankelijk korte filmpjes die werden aangekondigd als ‘humoristisch’, ‘komisch’, ‘dramatisch en ‘natuur’. Ook in Borne, waar overigens nooit een ‘vaste’ bioscoop is geweest.

De eerste ‘bios’

Voor zover bekend draaide in Borne op 3 september 1921 in de goed bezette zaal van weduwe café Banis, nabij het station, voor het eerst een film in wat werd genoemd ‘De Bornsche Bioscoop’. Publiek kon zich vergapen aan bewegend beeld in zwart-wit, zonder geluid, ook wel de stomme film genoemd. Op het programma stond onder meer ‘Samson de Sterke’, met in de hoofdrol de bekende circusartiest Lucien Alberti. De bioscoopvoorstellingen werden gegeven op vrijdag- en zaterdagavond.

Op vrijdag 6 januari 1933 vond, in het bijzijn van het gemeentebestuur, de officiële opening plaats van een nieuwe ‘Bornse Bioscoop’ in de zaal van uitbater Hagreis aan de Almelosestraat (Pr. Bernhardlaan). Naast lovende woorden had de correspondent van de Bornse Courant ook een kritische noot; “Een grote hindernis was het rooken, als dat nagelaten kon worden of een doelmatige ventilator aangebracht, zou dit ook een verbetering geven. De films waren op het laatst bijna niet te zien”. De nieuwe eigenaar, G. Meijering, zette de filmvertoningen in het weekend voort onder de naam ‘Luxor theater Borne’.

Keizerskroon

In 1946 verzocht Filmbedrijf W.F. Stolle uit Oldenzaal, gecertificeerd door de Nederlandse Bioscoopbond, hem een vergunning te verlenen voor het geven in het openbaar van bioscoopvoorstellingen in de toneel- en danszaal van hotel ‘De Keizerskroon’ aan het Dorsetplein. Het duurde even, maar op 10 december 1947 weigerde het college de vergunning, mede op advies van de inspecteur voor het brandwezen. De filmcabine, de projectieruimte, voldeed niet aan de eisen en moest geheel brandwerend worden gemaakt voor het projecteren van de snel brandende nitro cellulosefilm.

Na deze aanpassing werd de vergunning verleend op 31 december 1947 met een aantal verplichtingen voor de vergunninghouder ex artikel 7 van de Bioscoopwet; 1. de exploitatie van zijn bedrijf niet geschiedt in strijd met de goede zeden of openbare orde. 2. Er geen afbeeldingen ter reclame voor films worden vertoond dan die vooraf door de centrale commissie zijn toegelaten. Twee jaar later werd de vergunning uitgebreid voor gebruik van een tweede projector. De films konden toen zonder onderbreking worden vertoond, volgens Stolle een flinke vooruitgang gezien de ernstige concurrentie van naburige bioscooptheaters.

Filmvoorstelling

De voorstellingen in de nieuwe cinema begonnen steevast met het ‘Polygoon Neerlands Nieuws’ gevolgd door het wereldnieuws. Daarna kwamen er reclamefilms die weer werden gevolgd door een tekenfilm of korte documentaire en tot besluit de ‘trailer’ (verwachtfilmpje) van de film die ‘binnenkort in dit theater’ te zien zou zijn. Na een korte pauze met tijd voor een drankje of zoetigheid, werd de hoofdfilm, meestal met een lengte van anderhalf uur, zonder onderbreking vertoond. Om het publiek te lokken werden wervende teksten in de bioscoopadvertenties geplaatst.

Twee keer per jaar rammelden de collectebussen van de Stichting Bio Vakantieoord: tijdens de zomervakantie en kerstvakantie. Doel van de stichting was om door middel van bioscoopcollectes geld in te zamelen voor een vakantieoord voor kinderen van ouders die het niet zo breed hadden en dus nooit op vakantie konden gaan.

Commissie van toezicht

Met de inwerkintreding van de Bioscoopwet 1928 werd de filmkeuring geboren. In elke gemeente, waar regelmatig openbare bioscoopvoorstellingen gegeven werden, benoemden B. en W. een plaatselijke commissie van toezicht op de bioscopen, die er voor moest zorgen dat bepaalde artikelen van de wet, zoals bijvoorbeeld over de keuring, goed werden nageleefd. Zo werd bij keuring gekeken naar de geschiktheid van films voor verschillende leeftijdscategorieën. Onderscheid werd gemaakt tussen films voor alle leeftijden, voor boven de 14 en boven de 18 jaar. Naast films was ook het gevoerde reclamemateriaal aan goedkeuring onderhevig. De burgemeester kon op basis van het toenmalige artikel 221 van de Gemeentewet, gehoord de commissie van toezicht, in het belang van de goede zeden een film verbieden.

Als leden van de commissie werden benoemd; Ds. Keuning, G.J.H. Dijkhuis, voorzitter, mej. J.G. Groothengel, secretaris; J.G. Buijvoets; en mej. H. Th. M. Vermeulen. Op 27 februari 1953 legden ze de voorgeschreven eed af in handen van burgemeester Kaufmann. Aan de commissieleden moest voor het bijwonen van voorstellingen door de exploitant te allen tijde vrije toegang worden verleend.

Het doek valt

Bioscoopexploitant Stolle kwam nogal eens in conflict met het gemeentebestuur wat betreft nakoming van de gestelde eisen met betrekking tot veiligheid en zedelijkheid. Begin september 1955 werd de bedrijfsvoering zelfs voor zes weken stopgezet. Een paar weken later kreeg hij andermaal een waarschuwing. De politie had geconstateerd dat tijdens de vertoning van de film ‘De vrouw die gelyncht moest worden’ er zich personen onder 14 jaar in de bioscoop bevonden, terwijl de film toelaatbaar was voor personen boven 14 jaar. Bij herhaling zou de vergunning onverbiddelijk worden ingetrokken.

In 1964 gooide hij de handdoek in de ring, met ingang van 1 november sloot de bioscoop definitief. De onderneming was niet meer rendabel aldus Stolle, mede als gevolg van de hoge zaalhuur en de af te dragen gemeentelijke ‘vermakelijkhedenbelasting’, gebaseerd op de lengte van de vertoonde films. Voorstellingen op het witte doek waren daarmee voorlopig van de baan in Borne.

Service bioscoop

Na sluiting van textielfabriek Spanjaard in 1973, werd een deel van het complex ingericht als evenementenhal en officieel geopend op 3 oktober 1975. Het naast de hal aan de Parallelweg gelegen bedrijfspand van Spanjaard werd begin jaren negentig ingericht als bedrijfsverzamelgebouw. Daarin vestigde zich op de begane grond een service-bioscoop; Cine-Tap. Het was het gesprek van de dag in Borne; film kijken en vanuit je comfortabele stoel via een druk op de knop je drankje, popcorn of zakje chips bestellen. Helaas kon het gebouw niet voor de slopershamer worden behoed.

Filmhuis

Gelukkig is er sinds 2005 weer een thuis voor filmliefhebbers in Borne. Het filmtheater in het Kulturhus met de faciliteiten van een ‘echte’ bioscoop, de plek waar verhalen samenkomen in woord en vooral in beeld. Door het lidmaatschap van de Nederlandse Vereniging van Bioscopen en Filmtheaters krijgt het filmhuis toegang tot alle films die in ons land worden uitgebracht, actueel en ouder. Mensen die de liefde voor film delen hebben zich verenigd in de ‘Vrienden van het Filmhuis Borne’(HN)

Bij de foto’s van boven naar beneden: