Gemeentewapen en -vlag bindmiddel Borne

Gemeentewapens spelen een belangrijke rol in het behouden van lokale identiteit en verbondenheid. Een gemeentewapen is een officieel symbool dat vaak verwijst naar de historie van de gemeente en wordt gebruikt op officiële documenten, uniformen en andere gemeentelijke uitingen zoals koffiekopjes, suikerzakjes e.d. Een wapen is van oudsher ook een identificatiemiddel.

Zo verdeelde Keizer Karel de Grote rond 800 zijn rijk in deelgebieden met een graaf of hertog aan het hoofd. Om zich te onderscheiden gingen deze edelen merktekens dragen, die later erfelijk werden als familiewapen maar ook voor het gebied dat ze bestuurden. De Hoge Raad van Adel werd kort na zijn instelling in 1814 belast met overheidsheraldiek of wapenkunde, de wetenschap die zich bezighoudt met het ontstaan, de ontwikkelingen en het gebruik van wapens. Wapens van rijk, provincies, gemeenten en waterschappen werden sindsdien door tussenkomst van de raad vastgesteld. Vanwege de herkenbaarheid moeten wapens aan een aantal eisen voldoen, duidelijkheid is de basisregel en het hoofddoel. Voordat Borne in 1898 een wapen kreeg, had de gemeente, voor zover bekend, officieel nooit een wapen gevoerd. Het vinden van een heraldisch verantwoord ontwerp voor een nieuw wapen verliep niet zonder strubbelingen.
 

Ontwerp

Het gemeentebestuur zag zich in 1897 min of meer genoodzaakt om met enige spoed bij Koningin Wilhelmina een verzoek in te dienen om een wapen te mogen voeren. Gedeputeerde Staten hadden in 1895 namelijk het plan opgevat om de in aanbouw zijnde statenzaal, de vergaderplek van Provinciale Staten van Overijssel, te verfraaien met glas-in-lood ramen van alle Overijsselse gemeenten. Via de commissaris van de Koningin werd een deskundige ingeschakeld, de heer Hoefer, uit Hattem. Hij was historicus en directeur van het Provinciaal Overijssels Museum, ook bekend als oprichter van het Legermuseum en het Nederlands Openluchtmuseum. Op 2 december 1897 deed hij verslag aan het gemeentebestuur; opgesteld in samenspraak met andere deskundigen.
 

Hij was tot de conclusie gekomen dat uit de historie van Borne geen feit of belangrijke gebeurtenis was te achterhalen die als grondslag kon dienen voor een tekening van het wapen. Uit overlevering is komen vast te staan, aldus Hoefer, dat Borne eertijds als wapen een bijenkorf voerde, maar alleen met ‘Borne’ als randschrift, dus zonder gemeente, en alleen was gebruikt als handels- of fabrieksmerk. Conclusie; “Daar nu een wapen liefst op een historisch feit moet berusten en waar dit niet kan op de naamsafleiding en Borne “wel” (bron) betekent, hebben wij voor uwe gemeente als wapen ontworpen: “Een schild van azuur, waarin een gemetselde put van zilver, een juk van goud en tertse van sinopal”. Helaas is door het ontbreken van een afbeelding deze omschrijving moeilijk te herleiden.
 

Bijenkorf

In zijn vergadering van 31 december 1897 verwees de gemeenteraad het ontwerp naar de prullenbak en besloot unaniem: “niet het geprojecteerde maar geen ander dan het aloude wapen van Borne ,”een bijenkorf”, als wapen der gemeente te voeren”. Niet een put maar de bijenkorf moest het sprekende element in het gemeentewapen worden. Op 7 mei 1898 werd het nieuwe wapenontwerp officieel bij de Koningin aangevraagd. Niet bekend is of dat ook van de hand van Hoefer kwam. Bij Koninklijk Besluit nr. 35 van 1 november 1898 werd het wapen verleend; een bijenkorf met drie bijen, de omschrijving luidt” “In azuur een bijenkorf van goud, vergezeld van 3 bijen van goud met uitgespreide vleugels, geplaatst 2 boven en 1 onder”.
 

Symbool

Een enkele ingewijde vindt dat het gemeentewapen met een borg (benaming adellijk huis), put of toren als wapenbeeld meer recht doet aan de geschiedenis van Borne dan een bijenkorf. Waarom dan de keuze voor een bijenkorf? We speurden in het gemeentearchief tevergeefs naar een onderbouwing. Het besluit is waarschijnlijk gebaseerd op de belangrijke bijenteelt van vroeger.

Van oudsher was het platteland in Twente een bijen- en imkerland, veel Bornse boeren hielden bijen in een bijenstal (Iemenschoer). Buiten stonden de korven meestal onder een doorgetrokken afdak. Voedingstoffen vonden de bijen in de om Borne liggende heide-, boekweit- en koolzaadvelden. Honing was een belangrijk middel van bestaan. Bijen waren leveranciers van was, van belang voor het maken van kaarsen en van honing, een belangrijk zoetmiddel. Door de ontginning zijn er geleidelijk veel bijenvolken verdwenen. De symbolische functie van het wapen is veelzeggend; de bijenkorf was eeuwenlang het toonbeeld van nijverheid voor samenleving en maatschappij. De bij wordt als symbool beschouwd van vlijt, nijver, vruchtbaarheid, gemeenschap en welvaart. Daar is veel voor te zeggen, het gemeentewapen combineert zo geschiedenis, symboliek en esthetiek.
 

Vlag

Het wapen wordt gebruikt met het doel de eigen identiteit van de gemeente op de voorgrond te plaatsen, het legitimeert en representeert. Strikt genomen vertegenwoordigt het wapen alleen het bestuur van de gemeente en niet de gehele bevolking. De traditie wil dat het representatieve symbool voor de inwoners de gemeentevlag is. Na vaststelling van het gemeentewapen bestond ook de wens bij het gemeentebestuur een vlag vast te stellen. Ook hier adviseerde de Hoge Raad van Adel bij het maken van een keuze. Anders dan bij het wapen wordt de vlag niet door de Koning verleend, maar vastgesteld door de gemeenteraad. In de raadsvergadering van 28 maart 1957 kwam het ontwerp aan de orde dat gemaakt was door J.P. van der Drift; drie banen van blauw en geel waarvan de hoogten zich verhouden als 2:1:2. Het raadslid Brink vroeg waarom het college voor de kleuren blauw en geel had gekozen en niet voor de volgens hem ‘Bornse kleuren’ zwart en geel. Als gewoonlijk worden de kleuren van een gemeentevlag afgeleid van die van het wapen en daar passen de kleuren zwart en geel niet bij, aldus de voorzitter. Daarmee kon de vlag uit, officieel per 30 april 1957.
 

Kroon

In dezelfde vergadering werd ook unaniem besloten een verzoek aan H.M. de Koningin te richten om op het gemeentewapen een kroon te mogen voeren. Dat werd verleend bij Koninklijk Besluit van 28 mei 1957 nr. 21. De gemeente kreeg een nieuw wapen, gelijk aan het oude uit 1898, echter werd het schild bekroond met een gouden kroon met de volgende beschrijving:
 

“In azuur een bijenkorf van goud, vergezeld van 3 bijen van goud met uitgespreide vleugels, geplaatst 2 boven en 1 onder. Het schild gedekt met een gouden kroon van 3 bladeren en 2 paarlen”.
 

Na vaststelling van het wapen in 1898 en 1957 werd door de Hoge raad van Adel aan de gemeente een wapendiploma uitgereikt, een officieel document dat de toekenning en beschrijving van het wapen bevestigt. De raad beheert ook het vlaggenregister waarin de vlaggen van provincies, gemeenten en waterschappen zijn opgenomen. Het bevat gedetailleerde beschrijvingen en ingekleurde tekeningen van de vlaggen, evenals afschriften van de bestuursbesluiten waarmee deze zijn vastgesteld.
 

Voor gebruik van het gemeentewapen is toestemming nodig van burgemeester en wethouders. (HN)

Bij de foto's van boven naar beneden:

• Foto geheel boven vanaf links: Officiële registertekening van het wapen uit 1898, Wapen 1957, Gemeentevlag
• F.A. Hoefer
• in 1898 verleende wapen
• Opmerkelijk; in de jaren dertig en veertig van de vorige eeuw voerde de gemeente, in afwijking van het officieel in 1898 verleende wapen (zonder kroon), in correspondentie het wapen met een kroon naar eigen ontwerp. Begin 1950 weer zonder kroon alvorens in 1957 een verzoek werd ingediend om officieel een kroon op het gemeentewapen te mogen voeren.
• Wapendiploma 1957

Bronnen: Gemeentearchief Borne; ‘Gemeentewapens in Nederland’ J.H. Keuzenkamp, 1989 VNG; De Hoge Raad van Adel; site Wie is Wie in Overijssel; Wikipedia; Delpher Foto’s-Afbeeldingen: beeldbank gemeentearchief Borne.