Hoort, hoort, zegt het voort!

Het nieuws verspreidt zich als een lopend vuurtje, zo luidt het gezegde, het gaat razendsnel van mond tot mond. In de huidige informatievoorziening verspreiden internet en sociale media het nieuws in een oogwenk, zowel wereldlijk, landelijk, regionaal als lokaal. Van het laatste is de publieke media-instelling ‘Borne Boeit.nl’ een mooi voorbeeld als brenger van alle nieuws van, voor, door en over Borne. Het geeft de nieuwsconsument bovendien een eigen spreekgestoelte, op allerlei fora kunnen ze hun mening delen en kan het onderwerp van debat zijn. Maar toen die technologieën nog niet bestonden en in de tijd dat nog weinig mensen konden lezen, hadden burgers andere manieren om op de hoogte te blijven van het laatste nieuws. De kerk, kerkklokken en de dorpsomroeper waren media in tijden dat het lokale nieuws nog mondeling werd verspreid.

‘Kerkespraak’

Lange tijd speelden kerken een sleutelrol in de publieke informatievoorziening. Kerkespraak is een term die verwijst naar een afkondiging of openlijke aflezing vanaf de kansel na de godsdienstoefening. De manier om de plattelandsbevolking op de hoogte te houden van belangrijke zaken en deze verder uit te dragen. Kerkespraak werd gehouden van onder andere bekendmakingen van de overheid, resoluties van de kerk, nationale militie, berichten over de landbouw en notariële publicaties. De Hervormde Synode heeft regelmatig geprobeerd de kerkespraak uit de dienst te weren. In 1817 kwam er een officiële verordening dat deze pas mocht plaatsvinden na het uitspreken van de zegen, dus officieel niet meer tot de dienst behoorde. Ook mochten de afkondigingen niet meer vanaf de kansel worden gedaan, maar moesten deze worden verschoven naar ‘een verheven en overdekte plaats buiten de kerk’ en moest de berichtgeving worden overgedragen aan de koster.

In Borne is deze traditie nog lang in stand gehouden. In 1904 wilde ds Couvée van de NH kerk de kerkespraak afschaffen. Hij vroeg daarover in een brief advies aan burgemeester Von Bönninghausen. Deze wilde, indachtig het principe ‘scheiding van kerk en staat, zich er niet mee bemoeien, maar wees de predikant erop dat hij simpelweg ‘de koster kon verbieden zulks te doen’. Niet bekend is of hij hieraan gevolg heeft gegeven. De Staten van Overijssel schrapte in 1915 de verplichting om bekendmakingen door middel van kerkespraak te laten afkondigen.

Klokken

Ook de drie imposante en historisch gezien unieke klokken in de klokkentoren van de oude NH kerk hebben een belangrijke rol gespeeld in het dagelijks leven, ze waren het communicatiemiddel bij uitstek. In Borne bepalen ze al eeuwen het ritme van het bestaan door het aangeven van tijd, het oproepen tot kerkgang of gebed, de aankondiging van plechtige gebeurtenissen, de versterking van het gevoel op hoogtijdagen en geven kleur aan momenten van rouw. Bij brand werd de klok op een speciale manier geluid om hulptroepen op te roepen voor de bestrijding van het vuur. Daarnaast fungeerde voor velen in ons dorp vroeger de grootste klok (de ‘middagklok’) als wekker, de aankondiging van een nieuwe werkdag en schafttijd. In de katholieke kerk klepte driemaal daags het Angelusklokje, een oproep tot gebed.

Boodschappers

Ooit was men in Borne voor het nieuws aangewezen op rondtrekkende kooplieden en kermisklanten. Tegenwoordig hebben we internet, mobiele telefoons en televisie om op de hoogte te blijven van het laatste nieuws, de laatste trends en de meest interessante roddels. Voordat deze technologieën waren uitgevonden en in de tijd dat nog weinig mensen konden lezen, hadden we een andere manier om het nieuws te verspreiden: de dorpsomroeper. Hij verkondigde plaatselijke nieuwsberichten en mededelingen die afkomstig waren van het gemeentebestuur. Naast de formele informatievoorziening werd hij ook wel ingezet om producten en aanbiedingen van de plaatselijke middenstand onder de aandacht te brengen. Het centrum, doorgaans de Markt, het huidige Dorsetplein, was de plek waar het nieuws werd verkondigd. De nieuwslezer moest over een goed vocaal vermogen beschikken, want de berichten moesten met luide stem worden voorgedragen. Om de aandacht te trekken hanteerde hij een bekken (pan), een slagwerk waarop met een houten knuppel werd geslagen. Dat was het sein voor nieuws uit eerste hand, steevast beginnend met ‘boeren, burgers en buitenlui, hoort!’ en eindigend met de slotzin ‘hoort, hoort, zegt het voort!’

Voor zover kon worden nagegaan heeft de familie Mulder drie generaties omroepers voorgebracht, pa Antonius Mulder, zoon Franciscus Mulder en kleinzoon Antonie Mulder. De laatste, ook wel ‘Knip’n Toon’ genoemd, werd na het overlijden van zijn vader, op 12 juli 1894 unaniem door de gemeenteraad benoemd. De functie was aanvankelijk onbezoldigd, pas in 1876 kreeg Franciscus een vaste wedde van 6 gulden per jaar, die van Antonie bedroeg 10 gulden per jaar. Hij sloeg zesendertig jaar de pan en werd op 17 juni 1930 opgevolgd door J.H. Leeftink, ook wel ‘Jan met de Pan’ genoemd of ‘Nijverdalsen Jan’, omdat hij uit Nijverdal kwam.

Naast de omroeper waren er ook een aantal ‘lezers’ voor de gemeente werkzaam. Zij hielden zich uitsluitend bezig met het voorlezen van lokale verordeningen, besluiten en bekendmakingen voor mensen die geen vaardigheid in lezen en schrijven hadden. Het waren kennelijk vrijwilligers, want op verzoek van J. de Meijer besloot de gemeenteraad in 1880 voortaan vijf cent per voorgelezen document te betalen.

Inzet

Ook in uitzonderlijke tijden wist de omroeper het volk te bereiken, zoals bij de rantsoenering en distributie van eerste levensbehoeften tijdens de eerste wereldoorlog en na de bevrijding van Borne op 3 april 1945. Of tijdens de Twentse Textielstaking, toen er op 7 december 1931 bij Spanjaard relletjes uitbraken en de burgemeester een samenscholingsverbod afkondigde.

Erfgoed

Het laatste optreden van ‘Jan met de Pan’ was officieel in 1952 voorafgaand aan een concert van het Overijssels Philharmonisch Orkest. Daarna is de dorpsomroeper van Borne een vorm van cultureel erfgoed geworden, heel incidenteel werd bij een speciale gelegenheid nog van zijn diensten gebruik gemaakt.

De komst van massamedia en de grote verbeteringen in het onderwijs, zorgden ervoor dat mensen het nieuws makkelijker konden meekrijgen via een krant, radio of televisie, dan via een omroeper. Het beroep verdween langzaam, maar in de TV-wereld van nu spreken we nog steeds over het Nederlandse publieke omroepbestel. (HN)

Bij de foto's (van boven naar beneden):

1. De originele pan met stok wordt bewaard in het Bussemakerhuis. 2. Kijkje in de klokkentoren oude NH kerk, bergplaats van drie majestueuze klokken. 3. Dorpsomroeper Antoon Mulder, ‘Knip’n Toon’. 4. Gelegenheidsomroeper de heer Ardesch

Bronnen: Gemeentearchief Borne; Archief Nederlands Hervormde gemeente; Delpher; ‘Kent u ze nog de Bornsen’”, G.P. ter Braak, 1981.Foto’s: Beeldbank gemeentearchief Borne; Fotoarchief Twente; Borne Boeit.