Toen Koning Winter nog regeerde...

Astronomisch gezien begint de winter vandaag, op de kortste dag van het jaar (midwinter), wanneer de zon het laagst aan de hemel staat. In Midden-Nederland komt de zon dan om ongeveer kwart voor negen op en gaat om half vijf onder De winters waren vroeger strenger, maar afgetreden is de Koning zeker niet. Ze zijn grilliger, van extreem en ijzig koud tot buitengewoon zacht en alles daar tussenin. Soms maakt ‘ie een comeback met uitzonderlijke weersomstandigheden; code rood, treinen die niet rijden, vliegtuigen die aan de grond blijven, wegen zonder verkeer. Nee, afschrijven doen we hem zeker niet, al lijken de tijden van ijsbloemen op je slaapkamerraam en schaatsen in november voorgoed voorbij.

In die tijden toen Borne verdween onder een witte deken en sloten en plassen dichtvroren bij temperaturen ver onder nul, diende ijspret zich aan en liet de natuur zich van zijn mooiste kan zien, zoals het wintertafereel op bovenstaande foto.

‘Viskeri’je’

‘Bornse jeugd voor Rientjes huis’, dat schreef dierenarts v.d. Veen onder deze foto die hij maakte van schaatsende kinderen in de winter 1939-1940. Geschaatst werd er op de brede sloot behorende bij de boerderij de Meijershof van de familie Rientjes, de ’Viskeri’je’ genaamd, vanwege de vis die je er kon vangen. Het water stond uiteindelijk in verbinding met de Bornse Beek. Een vroegere bewoner van de Meijershof, de heer F.A.M. Rientjes, vertelde eens dat er vooral op vastendag (‘Vasseldag’) veel door de bevolking werd gevist. Het water was een laatste restant van de vroegere gracht om de Hof van Borne, vroeger bezit van de landsheer van Twente, de bisschop van Utrecht, de plek waar Borne zich ontwikkelde. Met de verbreding van de Rondweg verdween dit water.

Natuurijs

In de beginjaren van de vorige eeuw kon er in Twente op beken, kanalen en onder water gelopen landerijen volop worden geschaatst. In die jaren kende men namelijk nog geen ontwatering. Wanneer in de herfst grote stukken land onder water stonden, was een week vorst voldoende om grote ijsvlakten te laten ontstaan. In Borne kon je in die tijd praktisch vanaf de voordeur je schaatsen onderbinden om te starten met een tocht. A. Hulshof beschrijft in het boekwerkje ‘Samenleving en onderwijs te Borne in de 19e eeuw’ zo’n tocht.

‘Groot was de vreugde wanneer bij strenge vorst de beek dicht vroor. Vanaf de Smidsbrug (Marktstraat) waar de schaatsen werden aangebonden, werden groote tochten ondernomen, bijvoorbeeld eerst naar Almelo, dan over het Oude Kanaal naar Vroomshoop. De mooiste tocht was, als men achter Dashorst rechts afsloeg en dan over de Loolee de onafzienbare ijsvlakte, kon bereiken, welke zich aan weerszijden van de deze beek uitstrekte, waarbij dan een tocht over het Nieuwe Kanaal naar Almelo of naar Weerselo en dan verder in de richting van Nordhorn zich aansloot. Als ik aan de tractatie op spekpannekoek in Denekamp op een van deze tochten terugdenk, dan zou ik nog kunnen watertanden. Zoo’n ouderwetse winter zou ik, geloof ik, niet hebben willen ruilen tegen een maand wintersport in de Zwitschersche bergen’.

IJsclub Borne

Geschaatst werd er ook op het Molenven, het Weleveld, zwembad Heidelberg, alsmede op de banen in Zenderen en Bornerbroek. IJsvloeren die niet alleen werden gebruikt om te schaatsen als vrijetijdsbesteding, maar ook om wedstrijden te rijden. ‘Hardrijderijen’, zoals schaatswedstrijden vroeger werden genoemd, werden steeds populairder. Rond 1850 werden overal in Nederland ijsverenigingen opgericht, die zorgden voor een ijsbaan.

Borne had een ijsclub, die, voor zover bekend, op 31 december 1876 voor het eerst een wedstrijd organiseerde, nog uitsluitend voor mannen. Opeenvolgende besturen huurden met enige regelmaat een perceel grond van de gemeente op het z.g. ‘Gemeenteveld’ tussen Borne en Delden, om er, als de weersomstandigheden het toelieten, een ijsbaan in te richten. Na een kwijnend bestaan werd in 1897 de ijsclub heropgericht, onder voorzitterschap van S.J. Spanjaard.

Onderstaand een sfeertekening in de Twentsche Courant van een op 19 januari 1897 georganiseerde wedstrijd op deze baan, die voor deze gelegenheid met carbidlampen was verlicht:

'Heden had alhier de wedstrijd in het hardrijden plaats, uitgeschreven door de onlangs opgerichte ijsclub ‘Borne’. Om één uur Greenwich tijd precies trokken het Bestuur der club, de 13 ingeschreven hardrijders en meer dan het halve dorp, van het Marktplein naar de ijsbanen op het zoogenaamde gemeenteveld, voorafgegaan door muziek en een vrolijk wapperend Nederlandsch dundoek. Voor den wedstrijd was een breede rechte baan, in tweeën verdeeld. Zoo dikwijls een tromgeroffel aankondigde dat weer een tweetal kampioenen proeven van vlugheid en behendigheid ging afleggen, schaarde men zich van alle kanten langs de baan van den wedstrijd, om het schouwspel gade te slaan en de overwinnaar met handgeklap en hoerageroep te begroeten.

De eerste prijs, een prachtig zilveren horloge, werd behaald door J. Bruggink, de tweede prijs, een mooi nikkel horloge, door G.J. Brink, terwijl de derde prijs een sierlijk en degelijk paar friesche schaatsen ten deel viel aan K. Mulder, allen wonende alhier. Na de uitreiking der prijzen bedankte de heer Spanjaard alle de hardrijders voor hun steun verleend aan de ijsclub daarvan lid te worden. Alsnu trok de onoverzienbare menschenmassa huiswaarts, wederom voorafgegaan door de muziek en de vaderlandsche vlag. Door verschillende groepjes van de lange schare werd een vrolijk lied aangeheven'.

Door verbetering van de ontwatering in het gebied verdween de ijsbaan en ook de ijsclub in het begin van de jaren dertig van de vorige eeuw. Schaatsliefhebbers weken uit naar Bornerbroek, Delden en Zenderen.

Zenderen

De IJsclub Zenderen werd in 1919 opgericht, initiatiefnemer was Herman Ebbers. Alvorens men in 1922 kon schaatsen op de definitieve bestemming aan Het Hag, beschikbaar gesteld door de familie Te Wierik, onderhield de club drie banen. De eerste op het Weleveld, maar deze was al snel te klein. Vervolgens bij ’t Vleer, dicht bij de huidige baan, over het spoor. Ook hier speelde de ontwatering van Waterschap De Regge de ijsclub parten. Vervolgens werd uitgeweken naar het ‘Braamhaarsveen’, een enorme plas, gesitueerd op de plek van de huidige lus in de A1 bij Azelo. Deze was veel te groot en daardoor voor de club onbeheersbaar.

Doelstelling van de vereniging was het ‘bevorderen van het ijsvermaak in het algemeen en het houden van wedstrijden in het bijzonder’. Er werden wedstrijden gehouden in ringrijden, schoonrijden en afstandsraces. Ringrijden was een techniek om, individueel of per paar, schaatsend een stok door een ring te steken. Bij schoonrijden moesten de deelnemers, alleen of per paar, bogen schaatsen in een zo fraai mogelijke schaatsslag. Dankzij de inzet van veel vrijwilligers en de ondersteuning van sponsoren is de ijsbaan uitgegroeid tot één van de mooiste en grootste banen in deze regio.

Bornerbroek

Zo gauw de schaatsen uit het vet konden werd er ook in Bornerbroek naar hartenlust geschaatst. Op de ijsbaan aan de Almeloseweg (‘Halfweg’) werd al in 1935 geschaatst. IJsvereniging ‘De Schaatssport’ en ‘Nooit Gedacht Bornerbroek’ organiseerden er wedstrijden. Krachtmetingen voor de lange en korte baan om het Overijssels kampioenschap, voor (school)kinderen, paren en ploegen. Op 31 januari 1940 werd er voor het eerst in Twente een boerenbruiloft (‘ies-brulfte’) op het ijs georganiseerd, met een hoofdrol voor het bruidspaar Grada Nollen en Bernhard Holtkamp. Na opheffing van de baan ‘Halfweg’ kon er worden geschaatst aan de Langevoortsweg.

Winter 1941-1942

Van de drie opeenvolgende strenge winters aan het begin van de jaren veertig van de vorige eeuw zullen de mensen van toen de winter van 1941-1942 ongetwijfeld als de zwaarste hebben ervaren. Het was de op één na koudste en strengste winter in Nederland van de laatste driehonderd jaar, slechts nipt overtroffen door de winters van 1947 en 1963. Maar omdat het oorlog was, was de impact op het dagelijks leven beduidend groter. Veel was alleen verkrijgbaar op de bon en er was gebrek aan brandstof, het openbaar vervoer stagneerde.

Ook uit in de oorlog bijgehouden dagboeken wordt deze winter beschreven. Godsdienstonderwijzer en predikant A. Dubbeldam schrijft:

‘In de winter 1941-1942 bleef de temperatuur 10 à 15 graden Celsius onder nul, daarna een poos 5 à 8 graden onder nul. Vele dagen bleven de vensterruiten bevroren. Op de 19e januari wordt wegens de kolenschaarste de textielfabriek te Onzent (Spanjaard) stop gezet, tot maart duurt dit en ontvangen alleen kostwinners een steunbedrag. Ook de scholen zijn 5 weken gesloten. De waarnemend nat. Soc. Burgemeester geeft bevel een gemeentebos te kappen. Elk gezin kan 8 dennenstammen krijgen. Een wilde bedrijvigheid breekt los , men rijdt op alle voertuigen en sleept op sleden of zomaar door de sneeuw zijn 8 stammen huiswaarts. Zagen en bijlen zijn niet meer te koop. Al spoedig komen er grote misbruiken en de houtdistributie wordt stop gezet’.

Tijdens sneeuwstormen was in Borne de sneeuw tot meer dan een meter in de straten opgestuwd, kinderen kwamen er nauwelijks bovenuit. Verkeer was aanvankelijk niet mogelijk, zelfs niet per fiets. Winkeliers brachten de levensmiddelen per ladder, met een touw bevestigd om de schouder, naar hun klanten.

Om het dorp sneeuwvrij te maken verplichtten de Duitsers iedereen die een paard en wagen had mee te helpen om de overtollige sneeuw naar speciale plekken af te voeren. De Bleek was zo’n plek, daar werd de sneeuw tot dak hoogte opgeslagen, goed zichtbaar op de foto’s. Maar de sneeuw verbond ook, kinderen sleeden en ouderen hielden sneeuwballengevechten, alle leeftijdsgroepen deelden het plezier. Toen de sneeuw met Pasen nog niet was gesmolten, heeft de bezetter het laten afvoeren naar de kleigaten.

Als het Kerst wordt verlangen we naar sneeuw, in vrijwel elke kerstfilm, kerstviering of kerstreclame zie je het terug. Ze zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden, sneeuw geeft net een beetje extra glans aan het Kerstfeest. De statistieken spreken helaas in het nadeel van een witte Kerst, laat staan van de (barre) winters uit vervlogen tijden toen je nog met een extra kruik, deken en een lepel levertraan naar bed ging. Ze dreigen te verdwijnen in een opwarmend klimaat. Hoe dan ook, schrijver dezes wenst u mooie Kerstdagen en een voorspoedig Nieuwjaar. (HN)

Bij de foto's (van boven naar beneden): 1. Schaatsen op de ‘viskeri’je’, op de achtergrond de Hemmelhorst, nu Bornsche Maten; 2. In 1963 veroverden mevrouw Rommelaar-Timmerman en de heer Visser het Nederlands kampioenschap schoonrijden op de baan in Zenderen; 3. Krantenknipsel IJsclub Borne; 4. Sneeuwschuiven op de baan in Zenderen; 5. Krantenknipsel IJsclub Zenderen; 6. 'Ies-brulfte’ in Bornerbroek; 7. De Bleek, verzamelplaats van sneeuw. Een kijkje richting Nieuwe Kerkstraat, op de achtergrond de Stephanuskerk.

Bron: Gemeentearchief Borne; ‘Samenleving en onderwijs te Borne in de 19 eeuw’, Dr.A.Hulshof, Smit Hengelo; Wikipedia; Twentsche Courant; Hengelo’s Dagblad; Delpher. Beeldbank: Gemeente Borne.