Kozakken verjagen Fransen uit Borne

Het is een bijna vergeten bevrijding van Nederland, die van de Fransen in 1813. Morgen, op 30 november en 210 jaar na dato, stoffen we hem een beetje af. De onafhankelijkheid na de Franse overheersing en de vestiging van het Huis van Oranje in 1813, is verschillende keren herdacht. Het meest uitbundig tijdens het eeuwfeest in 1913, ook in Borne. Als een uiting van burgerzin en verbondenheid werd een onafhankelijkheidsfeest georganiseerd dat regionaal zijn gelijke niet kende en de landelijke pers haalde. Daarover later meer. Nu eerst even terug in de tijd, de Franse tijd, die ook in Borne zijn sporen heeft nagelaten.

Franse tijd

De periode die wel de Franse tijd wordt genoemd bestond uit drie verschillende tijdvakken. Van 1795 tot 1806 bestond Nederland als Bataafse Republiek, van 1806 tot 1810 als Koninkrijk Holland met koning Lodewijk Napoleon. Deze was gestuurd door zijn broer, de machtige keizer Napoleon, met als doel meer invloed te krijgen in Nederland. Dat mislukte, het optreden van de Koning van Holland, ook wel ‘De lamme Koning’ genoemd, vond de keizer veel te soft en lijfde daarom Nederland in, dat van 1810 tot 1813 een provincie werd van het Franse keizerrijk. De onderdrukking werd zwaar gevoeld.

Nadat de Fransen waren verslagen zette prins Willem Frederik, na 18 jaar ballingschap in Engeland, op 30 november 1813 in Scheveningen, vanuit zee, weer voet op Nederlandse bodem. Hij werd in 1815 tot koning gekroond, de eerste Koning Willem I uit het huis Oranje-Nassau, koning van een eenheidsstaat. Napoleon kwam in 1815 nog even aan de macht in Frankrijk, maar leed zijn definitieve nederlaag in de Slag bij Waterloo.

Nadat Napoleon in de Slag bij Leipzig (16-19 oktober 1813) vernietigend was verslagen, staken de Kozakken, Russische soldaten te paard, als voorhoede van het leger der bondgenoten, de oostgrens over. De eerste patrouilles arriveerden op 10 november 1813 in Twente. Daar was niet iedereen blij mee, want hun reputatie was niet best. Ze stonden in het brave Nederland al gauw bekend als liederlijke, stinkende zuipschuiten, rokkenjagers en vechtmachines. Dat maakte dat ze niet bepaald met open armen werden ontvangen. In Borne viel dat wel mee, getuige de door uitbater Herman Meijling van de Keizerskroon in rekening gebrachte kosten (f 28,-) voor publieke feesten. Ook betaalde het gemeentebestuur voor ‘geleverde genever’ aan de Kozakken en voor brandstof (turf) om brood voor de krijgers te bakken.

Uit overlevering weten we dat in de Potkamp, de locatie van grutter erven ten Cate, stapels pannenkoeken werden gebakken voor de bevrijders van het Franse juk, die waren ingekwartierd in de oude NH kerk. Omstreeks 20 november was geheel Twente van de Fransen gezuiverd, dankzij een detachement onder leiding van kolonel Narischkin. Daarna had Borne nog ruim een maand te maken met doortrekkende troepen die aanzienlijke schade berokkenden aan wegen en bruggen. In de jaarrekening 1813 worden uitgaven verantwoord voor ‘reparatien aan Bruggen en Wegen bij de doormarsch der Troepen’.

Landstorm

De troonsbestijging door Willem I betekende nog niet dat de Fransen voorgoed verjaagd waren. Hij had haast met de opbouw van een eigen leger om een rol te spelen bij de strijd tegen Napoleon. Hij stelde daarom het ‘Reglement van Algemene Volksbewapening’ in werking. Dit reglement van 20 december 1813 regelde, naast de landmilitie, de instelling van de Landstorm, een leger van bewapende burgers ter ondersteuning van het reguliere leger.

Alle weerbare mannen tussen de 17 en 50 jaar oud dienden zich te organiseren in bataljons ter verdediging van de eigen omgeving. Er werd geen uniform voorgeschreven, maar iedereen moest een groene tak met bladeren op de hoed dragen als kenmerk. Artikel 3 van het reglement bepaalde dat iedere man tot de Landstorm behorende, die zelf een geweer of ganzenroer (jachtbuks) bezat, zich daarmee moest bewapenen. Volgens artikel 5 van het reglement moesten alle overige leden van de Landstorm bewapend worden met een piek. Een piek is een dunne ruim 5 meter lange stok met aan het uiteinde een metalen punt bedoeld om een aanval af te slaan. Daarover bepaalde artikel 6: ‘De vervaardiging der pieken geschiedt in elke gemeente op hare kosten’. Iedere zondag moest de Landstorm een oefening houden ‘tusschen den ochtend kerktijd en dien van den namiddag’.

‘Landstorm Borne’

Over de ’Landstorm Borne is weinig bekend. In het gemeentearchief wordt geen inschrijvingsregister uit die tijd bewaard. Wel zitten er in de jaarrekening enkele nota’s voor de aanschaf van pieken en stokken. En opmerkelijk, ook voor de aanschaf van trommels, tromvellen en fluiten. Waarschijnlijk heeft het Bornse bataljon de beschikking gehad over muzikanten. Tamboers en pijpers die de eenheid met muziek naar het strijdtoneel voerden ter versterking van het moreel en om de mannen in de maat te laten lopen. De Landstorm bataljons namen gedurende de bevrijdingsoorlog van 1813-1814 veelvuldig deel aan het belegeren van Franse garnizoenen. Nadat Napoleon in 1815 definitief bij Waterloo werd verslagen, werden de eenheden ontbonden.

Onafhankelijkheidsfeest

Het eeuwfeest van de herwonnen onafhankelijkheid werd groots gevierd. Om het te kunnen organiseren kwam er heel wat kijken. Er werd een z.g. ‘Regelingscommissie’ in het leven geroepen met vertegenwoordigers uit Borne, Hertme en Zenderen, onder voorzitterschap van Jacob Spanjaard. Weken is er geschaafd aan het programma met onderdelen als kerkdiensten, straatversiering, schoolfeest met ringrijderij, zanguitvoeringen, fakkeloptochten, concerten, muzikale rondgangen, openlucht bioscoop en een allegorische optocht. Erepoorten werden er gebouwd, palen gezet waaraan de versiering werd bevestigd; groen, slingers, rozen van papier, guirlandes en lampions.

De feesten werden gehouden op vrijdag 19 september en zaterdag 20 september en bewust niet op 30 november, gezien de weersomstandigheden die men in november kon verwachten. Als feestlocatie werd een terrein van Spanjaard aan de Parallelweg aangewezen, dat feestelijk werd ingericht met een draaimolen, draaiorgel, schiettent en kraampjes en dat aan weerszijden toegankelijk was middels een poort.

Kosten

De kosten werden geschat op f 1.200,-. Daarmee toog Spanjaard naar de gemeenteraad; om het feest ‘zo luisterrijk als mogelijk te kunnen vieren’ werd om een ‘zoo groot mogelijke bijdrage uit gemeentekas’ gevraagd. Dat viel tegen. De raad wilde niet meer op tafel leggen dan f 100,- voor de schoolfeesten in Borne, Hertme en Zenderen, Bornerbroek kreeg f 15,-. Spanjaard was woedend en dreigde even het bijltje erbij neer te gooien. Gelukkig bracht een inderhaast georganiseerde intekenactie een bedrag op van maar liefst f 1.700,-.

Optocht

De allegorische optocht was ongetwijfeld het hoogtepunt van de festiviteiten en werd gadegeslagen door massaal toegestroomd publiek. Wagens met thema’s als geheelonthouding, het boerenleven, de steenfabriek, schooiers, de jaargetijden, Tirolers en Eskimo’s, afgewisseld met groepen die historisch verkleed waren. De feestvreugde werd enigszins overschaduwd door een ongeluk op de laatste wagen. Om ijs en sneeuw na te bootsen in de hut met Eskimo’s, werden veel watten gebruikt, die op een gegeven moment vlam vatten. Zeven jongens raakten gewond. De optocht kon gelukkig worden voortgezet.

De Twentsche Courant van 24 september 1913 gaf een aardige sfeertekening van de feestelijkheden:

'Onder begunstiging van buitengewoon mooi weer werden hier Vrijdag en Zaterdag de onafhankelijkheidsfeesten gevierd, n.l. Vrijdag met een onthaal aan de schooljeugd. Zaterdag met volksfeesten. Was de regelingscommissie door de ruime giften der gemeentenaren in staat gesteld om in de eerste plaats het schoolfeest schitterend te doen slagen, ook de buurtcomite’s hadden in waren wedijver gepoogd om huizen, straten en pleinen in feestdos te steken. Vrijdagmiddag trokken de kinderen ten getale van ruim 850 naar het Marktplein, waar een kleppermarsch ten gehoore werd gebracht en zich dan naar het versierde feestterrein te begeven (waar een flinke tractatie met spelen, wedstrijden en andere vermakelijkheden elkaar afwisselden om tenslotte met elk met een prijs huiswaarts te doen keren).

Zaterdags was de feeststemming uitmuntend. ’s Morgens begonnen de feesten met een godsdienstoefening in verschillende kerkgebouwen en werd de laatste hand gelegd aan de versieringen. Een concert op het feestterrein en een ringrijderij met versierde fietsen besloot den voormiddag. Tegen de namiddag werden de straten gevuld met bezoekers, die van alle kanten opdagen om de samenstelling van allegorischen optocht te bewonderen.

In een lange, lange slier van 36 deelnemende nummers, de eene wagen al mooier en zinrijker dan de andere, trok de stoet tusschen een dubbele menschenhaag, onder de slingers van groen en bloemen en door eerepoorten door de straten van het dorp. ’t Is moeilijk te zeggen welke buurt het mooist versierd was of welke eerepoort de schoonste was, maar ontegenzeggelijk was de poort aan den Koppelsbrink een juweeltje van smaak en stijl en ’t zou jammer zijn, dat dit fraaie stuk arbeid vernietigd zou worden'.

Erfenis

Wie aan de Franse tijd denkt, zal ongetwijfeld direct denken aan keizer Napoleon Bonaparte. Niet alles onder zijn bewind was kommer en kwel, want het was ook een tijd van bestuurlijke en maatschappelijke veranderingen. De meest bekende bestuurlijke veranderingen waren de invoering van de dienstplicht in 1810, van de Burgerlijke Stand in 1811 en, last but not least, de geboorte van de gemeente Borne in 1811. Naar aanleiding van een keizerlijk decreet van 21 oktober werd op 10 april 1811 ten huize van burgemeester (Maire) W.C. Lantman het gemeentebestuur en de uit 15 mannen bestaande gemeenteraad geïnstalleerd. Het einde van de Franse tijd heeft daarin geen verandering gebracht, tot aan de dag van vandaag. (HN)

Bij de foto's (van boven naar beneden): 1. Aan het eind van de Ennekerdijk tijdens de viering van het onafhankelijkheidsfeest in 1923 bij de boerderij van Hassels Mönning (Mösselboer) met enige buurtbewoners verkleed als (boeren) bruiloftsgangers; 2. Schoolplaat aankomst prins van Oranje in Scheveningen op 30 november 1813; 3. Outfit van een Kozak; 4. Landstorm; 5. Ereboog in de Koppelsbrink; 6. Adverteren voor de Onafhankelijkheidsfeesten; 7. Gemeentelijke nota voor geleverde diensten; 8. Gemeentelijke nota voor geleverde jenever

Bronnen: Gemeentearchief Borne; Samenleving en onderwijs te Borne in de 19 eeuw, Dr.A.Hulshof, Smit Hengelo; Twente in de Franse tijd 1795-1813-G.J.I. Kokhuis- vd Berg Enschede 2004;Wikipedia; Delpher. Foto’s; beeldbank gemeentearchief Borne