De Eland van Borne

Recente en eerder gedane archeologische opgravingen of toevallige vondsten in Borne herinneren ons eraan dat er hier eeuwen geleden oude volken en culturen hebben geleefd. Het leert ons het verre verleden te reconstrueren en te duiden. Onze bodem is eigenlijk een groot archief. We kennen natuurlijk allemaal Bornse Boris, de grootste vondst van een mammoet in Nederland, 65 botten in totaal kwamen bovengronds. Of de opgraving in 1987 van een Karolingische nederzetting aan het Hoefblad met het graf van een (edel)man.

Recentelijk leverde het archeologisch onderzoek in Bornsche Maten-Eschwonen een schat aan informatie op met betrekking tot bewoningsgeschiedenis en vegetatieontwikkeling. Gevonden voorwerpen die het verhaal van Borne vertellen. In dat rijtje van belangrijke (archeologische) vondsten hoort zeker ook de ‘Eland van Borne’ thuis, het meest complete skelet ooit in Nederland gevonden, dat later via stuifmeelanalyse verrassend werd herontdekt.

Hert

De eland, grijsbruin van kleur, behoort tot de grootste hertensoort ter wereld en wordt in de meeste gevallen groter dan een paard. Mannetjes worden doorgaans 2,2 meter hoog, een vrouwtje kan een hoogte bereiken van 1,8 meter. Het dier heeft bijzonder lange poten voor bescherming tegen vijanden, en kan daarmee een snelheid van 55 km per uur halen. Het gewei van een mannetjeseland is imposant: twee meter spanwijdte wordt met gemak gehaald.

Het zijn typische ‘snoeiers’ die zich voornamelijk voeden met takken, twijgen, knoppen en dwergstruiken. Ze gaan graag te water en kunnen wel enkele meters diep duiken om zich te voeden met waterplanten. Meestal leven ze solitair. In Nederland is de eland al heel lang niet meer gezien, maar daar kan, volgens wetenschappers, op termijn verandering in komen.

Ontdekking

De eland is geen onbekende in Borne. Eeuwen geleden liep hij hier nog rond. In 1967 werd bij graafwerkzaamheden voor de bouw van het toenmalige bejaardencentrum ’t Dijkhuis een bijna compleet skelet van een vrouwelijke volwassen eland geborgen. De vindplaats was in een oude loop van de Bornse Beek, gevuld met door wind, water en ijs aangevoerd materiaal als zand, grint en klei (sediment) Van dat sediment zijn destijds geen monsters genomen en de botten kwamen terecht in de collectie van Museum Natura Docet in Denekamp.

Herontdekking

In 1976 werd het skelet opnieuw onderzocht door de Universiteit van Amsterdam en herontdekt. De botten van de achterkant van de eland bleken niet aanwezig te zijn. Mogelijk omdat ze buiten de bouwput hebben gelegen en niet bereikbaar waren, maar denkbaar is ook dat dit gedeelte van het dier reeds afwezig was voordat de bedekking met sediment plaatsvond. Het botmateriaal werd onderzocht op het Pathologisch Instituut te Utrecht. Daar werd, op grond van bot-aangroei op een gebroken rib, geconcludeerd dat het dier nog ongeveer 35 dagen na de botbreuk moet hebben geleefd. Mogelijk is het uiteindelijk gestorven omdat de gebroken rib tot beschadiging van de longen had geleid. De ontbrekende botten werden in Leiden met kunsthars nagemaakt, maar door kleurverschil wel te onderscheiden van de echte botten. Het skelet kreeg een permanent plaatsje in Denekamp.

Leefomgeving en datering

Twee jaar later nam geoloog dr. Van der Hammen het skelet nog eens nader onder de loep. De uitkomsten waren verrassend en van wetenschappelijke waarde. Hij vond in de hersenholte namelijk nog wat opgedroogd sediment.

Na analyse van de microfossielen, pollen stuifmeel, algen, schimmelsoorten e.d., vond men meel van o.a. wilg, berk, alsem, en waterlelie, daarnaast sporen van draadachtige groene algen. Deze microfossielen maken een goede karakterisering van het lokale milieu van de vindplaats mogelijk. Ze wijzen erop dat de eland gestorven is op een plek met voedselrijk ondiep water, nabij een rijke vegetatie van moerasplanten. De hoge percentages stuifmeel van berk, wilg en den, maar vooral de afwezigheid van stuifmeel van de hazelaar, eik en iep en linde, leidde tot vaststelling van een ouderdom, tussen circa 9450 en 9350 voor Christus.

In de moerassige omgeving van de Bornse Beek zullen elanden zich hebben thuis gevoeld, omdat ze daar in ruime mate voedsel konden vergaren, mede door de vele berken die in het landschap stonden. De leefomgeving van de Eland van Borne vertoont grote overeenkomsten met het milieu waarin elanden tegenwoordig voorkomen in Scandinavië en Finland.

Skelet

De vraag waarom het bekken en de achterpoten ontbreken aan het skelet is niet met zekerheid te beantwoorden. Mogelijke oorzaken zijn volgens onderzoekers dat bij het vergaren van de skeletdelen in 1967 mogelijk botten achtergebleven zijn. Wolven kunnen met het lichaamsdeel gesleept hebben, niet erg waarschijnlijk omdat geen bijtsporen zijn aangetroffen. De ontbrekende botten kunnen na ontbinding van spieren en pezen door stromend water zijn afgevoerd. Dat is onwaarschijnlijk omdat de gevonden algen juist wijzen op stilstaand water. De oorzaak kan ook te maken hebben met jacht en vervoer.

Desgevraagd kon dr. B.C. Gordon, curator van het volkenkundig museum in Ottawa, uit eigen ervaring melden dat bij het jagen op grote hertachtigen soms niet het complete dier door de jager naar de bewoonde wereld kon worden vervoerd. In zulke gevallen kwam het voor dat de jager het achterlijf (bekken met poten) los hakte van de rest van het dier.

Deskundigen vinden het waarschijnlijk dat het ontbreken van het achterlijf van de Eland van Borne verband houdt met een dergelijke jachtpraktijk. Een jager zal met het ontbrekende deel van de eland voldoende voedsel in het jachtkamp hebben gebracht, waarmee er geen noodzaak was om de rest van het dier uit het moeras te slepen.

Weerzien?

Volgens experts is het een kwestie van tijd tot de Eland zich weer in ons land zal vestigen. De leefomgeving zou hier namelijk bijzonder geschikt zijn. Komt er na de wolf via Polen en Noord-Duitsland nog een groot dier onze kant op, zou dat hier kunnen aarden en wat zijn de gevolgen voor het ecosysteem? De meningen zijn erover verdeeld, volgens sceptici ligt het niet voor de hand dat er nog eens een eland op Bornse grond zal worden gespot. Hoe dan ook, we moeten het vooralsnog doen met het voor Nederland unieke skelet van de Bornse Eland, dat te bewonderen is in Museum Natura Docet in Denekamp. (HN)

Bronnen: Wikipedia; Museum Natura Docet Denekamp; ‘De Eland van Borne, het gebruik van stuifmeel voor milieu-reconstructie en datering’ B. van Geel en L.H. van Wijngaarden-Bakker, 2002; Foto kop Museum Natura Docet Denekamp; BorneBoeit