Opgepakt na razzia in Enschede

Bij het joodse monument voor de synagoge in Enschede wordt maandag 11 september de jaarlijkse herdenking gehouden ter nagedachtenis aan de 105 joodse mannen die op 13 en 14 september 1941 werden opgepakt tijdens een grote razzia in Enschede. Ze werden op transport gesteld naar het Oostenrijkse concentratiekamp Mauthausen en stierven daar enkele weken later aan uitputting, mishandeling en ondervoeding. Tijdens de ceremonie lezen schoolkinderen de namen voor van de slachtoffers. Onder hen Johan Spanjaard, directeur van de fabriek in Borne, zijn achterneef Dirk (Dick) Spanjaard, hij was er bedrijfsleider, geboren in Borne en woonachtig in Hengelo, evenals Salomon de Lange (Sally), veehandelaar van beroep. Oorlogsslachtoffers zonder graf.

Represaille

Buiten de eerste grote razzia’s in Amsterdam in februari 1941 uit protest tegen de jodenvervolging, was de razzia in Enschede de eerste actie van de Duitse bezetters in het oosten van het land, en wordt gezien als het begin van gecoördineerd geweld tegen en onderdrukking van de joodse bevolkingsgroep. De razzia was het Duitse antwoord op een reeks sabotagedaden. Toen ondanks alle dreigementen op 13 september weer telefoonkabels werden doorgeknipt, volgde een ongekend zware represaille gericht tegen joden. De volgende dag pakte de Sicherheitspolizei 105 van hen op, afkomstig uit Enschede en omstreken, en één uit Borne: ir. Johan Izaak Bernard Spanjaard. Na arrestatie werden ze twee dagen opgesloten in het gymnastieklokaal van het Enschedees Lyceum en vervolgens op 16 september per trein naar Mauthausen gedeporteerd. Twente was diep geschokt. Protesten van de geestelijkheid van Enschede bij Wehrmachtsbefehlshaber Friedrich Christiansen mochten niet baten.

Selectielijst

De bezetter paste, uit vrees voor soortgelijke reacties als in Amsterdam, in Enschede een andere tactiek toe. Geen straatrazzia meer, maar men besloot op geselecteerde adressen joden uit hun huizen te halen, lang voor de deportaties begonnen. Begin 1941 werd de verplichte registratie van joden ingevoerd. Gegevens die werden gebruikt voor het opstellen van de lijst met potentiële arrestanten voor uitvoering van de razzia en deportatie naar Mauthausen. Op deze lijst stonden veel mensen die een rol hadden gespeeld in de door F.P. Reible beheerde textielbedrijven in Enschede en Borne, aangesteld door de Duitsers om het beheer over ‘vijandelijke’ veelal joodse vermogens te voeren. In de praktijk stond dat voor onteigening en roof.

Reible

Dr. Franz Peter Reible, een overtuigd nazi, was van mei 1941 tot eind 1943 de ‘Treuhänder’, bewindvoerder, van verschillende joodse textielbedrijven; Menko en Roombeek in Enschede en Spanjaard in Borne. Hij werd hier op 12 mei 1941 aangesteld en moest er als zgn. ‘Verwalter’ een neutraal bewind voeren, maar deed dat allesbehalve. Zijn lijntjes naar de Enschedese SD waren kort en zijn relatie met de beruchte SD chef Schöber, uitstekend. Aangenomen mag worden dat hij, mede op grond van getuigenverklaringen, sterk de hand heeft gehad in het opstellen van de transportlijst naar Mauthausen, en op zijn advies Johan Spanjaard, die hij eind juli had ontslagen, en Dick Spanjaard heeft laten oppakken. Overigens precies in lijn met Reible’s opvattingen over hoe met joden moest worden omgegaan.

In een toespraak op 11 september 1942 zei hij als ‘Kreisschulungsleiter’ van de NSDAP op een propagandavergadering in Deventer o.a. het volgende: “Gif laten we niet voortbestaan. Zou men de jood het leven laten, dan zal hij zich wreken. Laat men de jood een eigen land, dan zal hij daarin tegen ons samenspannen. Deze oorlog is een vernietigingsoorlog en daarom moet in godsnaam de jood vernietigd worden en niet wij. Wij lossen het jodenprobleem geheel op.”

Johan Spanjaard

Ir. Johan Isaak Bernard Spanjaard was de zoon van de bekende vroegere directeur van Spanjaard, Jacob Spanjaard (‘De God van Borne’) en Olga S. Spanjaard-Spanjaard. Hanny Spanjaard, zoals hij door de Bornse bevolking werd genoemd, was een zeer geliefd man. Hij voelde zich dan ook deel van die Bornse bevolking. Hij was onder meer zeer actief als voorzitter van het Bornse Oranje Comité.

Ook was hij beschermheer voor de Bornse Harmonie, waarvoor hij in april 1941 noodgedwongen als lid had moeten bedanken. Hij hield van paarden en mocht graag een balletje trappen. Toen ze hem in zijn woning (het huidige Witte Huis) kwamen arresteren, was hij nog wel in de gelegenheid te vluchten, maar wilde dat niet, hij had immers niemand kwaad gedaan en zou ongetwijfeld spoedig terugkeren. Naast veel waardering was er onbegrip dat hij zich zomaar liet oppakken en wegvoeren. In een ‘In Memoriam’ zegt de fabriek in hem een zeer betrokken man te hebben verloren, die zeer bemind was bij het personeel.

Mauthausen

Mauthausen was een concentratiekamp in het noorden van Oostenrijk. De keus voor deze plek en het nabijgelegen nevenkamp Gusen werd ingegeven door de aanwezigheid van steengroeven waar goedkope arbeidskrachten konden worden ingezet en afgebeuld. De exploitatie was in handen van de SS. Een berucht moordcentrum was kasteel Hartheim in de buurt van Linz. Gevangenen uit Mauthausen, die niet meer in staat waren het ondragelijk zware werk in de steengroeven te verrichten, maar ook politiek ongewenste gevangenen, werden naar Hartheim getransporteerd.

Waarschijnlijk zijn Johan en Dick Spanjaard, geregistreerd als ‘Häftling 6427 en 6414’, alsmede Salomon de Lange hier al heel snel na deportatie aan hun eind gekomen. In oktober 1941 kreeg de familie het bericht dat Johan op 27 september om 07.00 uur in Mauthausen was overleden aan hartfalen. Dick Spanjaard overleed er op 18 oktober 1941. Hij was getrouwd met de Engelse Joyce Rendall, ze hadden een kind van 4 maanden. Salomon de Lange stierf op 8 oktober 1941.

Proces

Na de oorlog heeft de directie van Spanjaard de rol van Reible bij de arrestatie van Johan en Dick Spanjaard aanhangig gemaakt bij het Bureau Opsporing Oorlogsmisdaden in Amsterdam. Reible was na de oorlog uitgeweken naar Duitsland. Daar werd hij in september 1947 gearresteerd en in Nederland gevangengezet. In een op 20 januari 1948 opgemaakt proces-verbaal zegt hij, naar aanleiding van de verdenking tegen hem, meegewerkt te hebben aan de deportatie van Johan en Dick Spanjaard: “Op de arrestatie en deportatie van leden van de familie Spanjaard heb ik geen invloed uitgeoefend. Het is mij bekend dat de Sicherheitspolizei te Enschede de jodenactie uitvoerde in opdracht van een hogere instantie. Zelfs indien ik enige invloed had willen uitoefenen, was mij dit niet gelukt. Ik had echter geen enkele reden zulks te doen…"

Uiteindelijk werd Reible door het Bijzonder Gerechtshof in Arnhem in januari 1949 vrijgesproken, omdat het Gerechtshof zich alleen bevoegd achtte inzake politieke delinquentie van Nederlanders en inzake oorlogsmisdaden. Dat laatste konden niet worden vastgesteld. Ook niet voor zijn vermeende betrokkenheid bij de april-meistaking van 1943 in Borne. In maart 1949 werd hij als ongewenst vreemdeling naar Duitsland uitgezet. (HN)

Bij de foto's (van boven naar beneden): 1. Op 7 augustus 1939 werd de Prinses Irenebank op de Markt onthuld. Burgemeester Schaepman houdt een toespraak. Links naast hem pastoor Scholten Reimer en rechts naast hem de voorzitter van het Oranjecomité Joh. Spanjaard. Verder zijn zichtbaar Antoon Heck, schuin achter de burgemeester en daarachter dierenarts Van der Veen. Naast Johan Spanjaard staat Bram Hulshoff; 2. Ir. Johan Izaak Bernard Spanjaard (l) en Dick Spanjaard (r); 3.Dr.. Franz Peter Reible; 4. Overlijdensbevestiging Johan Spanjaard Mauthausen; 5. Stolperstein Johan Spanjaard, te vinden voor zijn voormalige woonhuis aan de Grotestraat 262. Foto's onder: 1. Registratie Johan Izaak Bernard Spanjaard in ‘dodenboek Mauthausen’; 2. Vermelding op Nationaal Holocaust Namenmonument in Amsterdam; 3. Monument Synagoge Enschede

Bronnen: Nationaal Archief; dr. L. de Jong-Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, deel 7’; ‘Ín Verdrukking, Verzet en Vrijheid, H. Noordhuis, G.P .ter Braak, M.F.S.Kienhuis, Twentsche Courant, Hengelo 1990; De Twentse Paradox, M.J. Schenkel, Walburg Pers 2003; Wikipedia. Foto’s: Beeldbank gemeentearchief Borne, BorneBoeit