Gemeentetoren, erfenis van Napoleon

Hij staat er al eeuwen, zijn statuur is indrukwekkend, ooit het baken en oriëntatiepunt voor reizigers en landmeters, de gemeentetoren, onderdeel van de identiteit van Borne. Getooid met een weerhaan, heeft hij gezien hoe Borne zich ontwikkelde. Onderdeel van de, oorspronkelijk katholieke, ‘Sint Stephanus’ kerk, thans van de Hervormde ‘Oude Kerk’, opgetrokken in tenminste drie perioden. In 1482 is het gebouw in grote lijnen voltooid in laatgotische stijl.

Hoewel kerk en toren één geheel vormen, is het kerkgebouw eigendom van de NH-kerk en de toren eigendom van de (burgerlijke) gemeente Borne. Dat betekent dat het onderhoud van dit eeuwenoude monument ook ten laste van de gemeente komt. Het is het gevolg van wetgeving van Napoleon die nog altijd van kracht is, een erfenis waarvan steeds meer gemeenten last hebben vanwege het kostenaspect.

Staatsregeling 1798

Een overblijfsel dus uit de Franse tijd toen door Napoleon de scheiding tussen kerk en staat werd doorgevoerd. De Wetgevende Vergadering van de Bataafsche Republiek legde in de Staatsregeling van 1 mei 1798 vast dat voortaan alle kerkgebouwen opnieuw moesten worden verdeeld onder de verschillende lokale kerkgenootschappen. Nadrukkelijk werd bepaald dat ‘de torens aan de kerkgebouwen gehegt, benevens de klokken, met derzelver huisingen, worden verklaard , eigendommen te zijn en te blijven der Burgerlijke Gemeenten, staande ten allen tijde onder dezelver beheering en onderhoud’.

Het was een slimme zet van Napoleon, want hij wilde de militaire functie (uitkijk- en observatiepost) van de torens maar wat graag in handen van de overheid houden. Later, bij invoering van het kadaster in 1811, heeft hij ook handig gebruik gemaakt van deze Staatsregeling. Kerktorens speelden namelijk een belangrijke rol bij de landmeetkunde om Nederland in kaart te brengen, daarbij speelden de afstanden tussen kerktorens een rol. In Borne werd de toren ook een tijdje als gevangenis gebruikt. Vandaar het nog oude gezegde: “pas mèr op, zee brengt ow nog noar ’n toorn”.

Toren

Hij stond, volgens de kadastrale indeling der vaste goederen, aan de Kerkhoek 8a, de huidige Oude Kerkstraat. Gelegen tegenover de voormalige dorpsschool, annex wachtlokaal van het brandspuithuisje, dat later dienst deed als arrestantenlokaal en bergplaats voor het gereedschap van gemeentearbeiders.

De toren, geschat wordt dat omstreeks 1420 met de bouw is begonnen, telt drie geledingen, bekroond door een hoge achtzijdige naaldspits. Hij is, in verhouding tot de kerk, breed en massief, gemetseld van baksteen in een vierkant met hoekblokken van Bentheimer zandsteen. Een muurtrap in de rechterwand, bereikbaar via een buitendeur, voert naar de tweede verdieping. Vervolgens leidt een houten wenteltrap, een z.g. gekuipte spiltrap, naar de klokkentoren met klokkenstoel op de derde verdieping. De hoogste plaats om het geluid van de klokken, versterkt door houten lamellen, over de gemeenschap te laten klinken. De toren werd naar schatting voltooid in 1457, compleet met spits in 1475. De gezamenlijke hoogte is 53 meter.

Klokken

De functie van kerkklokken was vroeger tweeledig. De klokken dienden niet alleen om de gelovigen op te roepen om naar de kerk te gaan, de klokken hadden ook een maatschappelijke functie. Ze waren in vroeger tijd hét communicatiemiddel bij uitstek. Als er bijvoorbeeld brand was werd de klok op een speciale manier geluid om hulptroepen op te roepen voor de bestrijding van het vuur. Daarnaast waren het vertolkers van vreugde en droefenis. Voor velen in ons dorp fungeerde vroeger de grootste klok (de ‘middagklok’) als wekker, de aankondiging van een nieuwe werkdag en schafttijd.

De klokkenstoel in de toren is samengesteld uit vier solide gebinten, nodig voor het geleiden van de trillingen en om het gewicht van de drie imposante klokken te kunnen dragen. De ‘middagklok’, met een diameter van 124 cm. is in 1645 gemaakt door de beroemde klokkenmaker Francois Hemony uit Zutphen, de belangrijkste klokkengieter uit de 17e eeuw. Ernaast de kleinste klok met een middellijn van 97 cm, gemaakt door Jan Fremy uit Eindhoven in 1676. Beide klokken zijn een geschenk van de oudste zoon van Sweder Schele, woonachtig op havezate Het Weleveld in Zenderen. Dat is zichtbaar in het gebeitelde randschrift van de klok: ‘Goossen Heidenrijck Schele to Agnes A. Schade Frou van Welevelt. Antony v.Hoven, Richter to Borne. F. Hemony me facit Zutphaniae Ao 1645'. (F. Hemony heeft mij gemaakt te Zutphen in het jaar des Heren 1645).

De derde en oudste klok met een diameter van 113,3 cm, is een schepping van een anonieme gieter. Hij dateert uit 1457, nog van voor de hervorming. Het randschrift luidt ‘Jhesus Maria – Johannes -Stephanus – Anno Domini MCCCCLVII’.

Historische waarde

Het opeisen van torenklokken ten tijde van oorlog is van alle tijden. Brons was namelijk belangrijk materiaal voor het voeren van oorlog, ze werden omgesmolten voor het gieten van kanonnen. De klokken werden tijdens de beide wereldoorlogen massaal onder dwang ingevorderd. Anticiperend op dreigend oorlogsgevaar, kwam de inspecteur kunstbescherming van het Ministerie van Onderwijs Kunsten en Wetenschappen met een opmerkelijk verzoek om, ingeval van een bezetting van ons land, twee klokken in de gemeentetoren te sparen.

Het verzoek is gedateerd 20 april 1940 en luidt: ‘De Nederlandse regering heeft een zeer beperkt aantal klokken ‘als historische gedenkstukken van de grootste betekenis’, van vordering vrijgesteld en richt tot de bevelhebbers der militaire macht van andere mogendheden het dringende verzoek deze met een M gemerkte klokken eveneens te sparen’.

Uurwerk

Vaak was het uurwerk van de toren de enige manier om de inwoners over de juiste tijd te informeren. Er is weinig over bekend. Het huidige uurwerk is in 1923 geplaatst door de firma Van de Kerkhof en Zonen uit Aarle Rixtel. Aanvankelijk waarschijnlijk met een mechanisch slingeruurwerk. De wijzers worden nu aangedreven door een drijfwerk dat elektrisch wordt aangestuurd. Het uurwerk werd tussen 1694 en 1743 onderhouden door Joan en Jacob Spraeckel uit Goor, uit de familie van de belangrijkste torenuurwerkmakers van ons land. Klokken en uurwerk zijn nu in onderhoud bij de Koninklijke Eijsbouts in Asten.

Klokkenist

De gemeente had tot medio vorige eeuw een klokkenist in dienst. Hij of zij was er verantwoordelijk voor dat het gemeentelijk uurwerk in de toren de juiste tijd aangaf en het regelmatig werd opgedraaid. Eerder behoorde ook het smeren van het raderwerk en de zorg voor de slinger en touwen tot hun taak. In 1811 werden deze werkzaamheden nog uitbesteed aan de koster van de kerk. In dat jaar werd aan G.J. Grotenhof 16 gulden en 6 stuivers betaald voor: ‘het luiden; bergen van het dood laken; voor het kleppen; voor het vet of smeer voor klokken; voor het touw maken aan de dorpsklok’.

Andere klokkenisten waren vader en zoon Rierink, de weduwe Boswinkel, uurwerkhersteller A. Johann en vader en zoon Knoef (1940). De klokken worden nog steeds handmatig geluid.

Beieren

Een typisch Borns gebruik was vroeger het zgn. ‘beieren’, daarmee werd de zondag ingeluid. Voor het beieren, wat anders is dan luiden, werd de klepel van de klok met een touw opgetrokken tot aan de rand van de klok. De touwen werden vervolgens strak aan balken vastgebonden. Door op deze aanspanning te slaan werd een drieklank geproduceerd. Traditioneel werd er tot medio vorige eeuw in de Kerstnacht gebeierd van 03.00 tot 04.00 uur en van 05.00 tot 06.00 uur, op Eerste kerstdag van 08.00 tot 09.00 en van 15.00 tot 16.00 uur. Kinderen zongen in die tijd, op beiercadans en monotone wijze, vaak ‘den boonen- buul den boonen- buul den boonen -buul’ etc. of zaterdags, als een wasbeurt aanstaande was, ‘schoon-hempjen-an,schoon-hempjen-an’. Helaas stokte daarna de overlevering van deze bijzondere traditie, erfgoed dat in 1984 door Gerard Smoors in ere werd hersteld. (HN)

Toren en kerk bezoeken is een must! De gidsen van Oud Borne leiden u graag rond (www.gidsenoudborne.nl).

Bronnen: drs. K. Emmens, De oude kerk van Borne; Inventaris archief NH Kerk Borne; Gemeentearchief Borne; Rijksdienst Cultureel Erfgoed; ‘Kerktorens, ze blijven de aandacht vragen’, mr. H.A. Lassche; Rijksdienst cultureel erfgoed; Delpher; Onderwijs en Samenleving in de19e eeuw- A. Hulshof – Smit Hengelo; Wikipedia. Foto’s: Beeldbank Gemeentearchief Borne; BorneBoeit; Droneopname Dirk de Graaf; foto’s uit de torenspits (bijlage) zijn gemaakt door Peter Vloon en Dick ter Kulve (Twente Milieu)