Ab Homburg: de andere ‘Soldaat van Oranje’

De eretitel ‘Soldaat van Oranje’ is onlosmakelijk verbonden met Erik Hazelhoff Roelfzema. Het is een stukje nationaal cultureel erfgoed geworden, dankzij het boek, de film en de musical. Maar ook Engelandvaarder Ab Homburg mag met recht deze titel dragen. Dit verhaal geeft een kijkje in het korte, maar zeer intensieve leven van een verzetsstrijder, dubbele Engelandvaarder en Spitfire piloot. 

Engelandvaarders

Met zelfgebouwde kano's, omgebouwde vletjes of gekaapte motorbootjes waagden ze de oversteek naar Engeland. ‘Engelandvaarders’ worden ze genoemd, een erenaam voor de mannen en vrouwen die tijdens de Tweede Wereldoorlog, na de capitulatie van de Nederlandse strijdkrachten op 15 mei 1940, uit bezet gebied wisten te ontsnappen met de bedoeling zich in Engeland of ander geallieerd gebied bij de geallieerde strijdkrachten aan te sluiten om actief aan de strijd tegen Nazi-Duitsland deel te nemen. Ab Homburg was één van hen.

A.A. Homburg

Aart Albert Homburg, geboren in Velsen op 12 juni 1917, begon zijn militaire loopbaan als dienstplichtige bij het Regiment Infanterie op 31 maart 1938. Na de capitulatie, werd hij op 25 mei 1940 als vaandrig van het Korps Motordienst met groot verlof gestuurd en ging meteen ondergronds. Tegelijkertijd onderzocht hij de mogelijkheden voor de snelste weg naar Londen: een tocht over de Noordzee.

Samen met boezemvriend Willem de Waard en dienstkameraad Cor Sporre werd een plan beraamd om uit bezet Nederland te ontsnappen. De laatste had een vletje van 4 meter, dat op het terrein van de Hoogovens lag, waar hij werkte. Daar werd ook, verborgen onder een berg cokes, de buitenboordmotor opgeslagen, die ze in Barneveld op de kop hadden getikt. Benzine werd van de Hoogovens ‘geleend’. Van een vriend kregen ze een kompas en zwemvesten en door een walschipper werden ze enigszins op de overtocht voorbereid.

Eerste overtocht

Zaterdag 22 maart 1941 was het zover. In de namiddag klommen ze over de omheining van de Hoogovens. Snel werd het bootje gehaald en te water gelaten, gevulde benzineblikken ingescheept en de motor onder een jute zak verstopt. Rustig peddelden ze naar zee, onder een aanlegsteiger door langs een Duits fort. Buitengaats werd de buitenboordmotor opgehangen, die onmiddellijk aansloeg. Even werd het nog spannend toen ze kort werden beschenen door een Duits zoeklicht. De motor werd afgezet en, liggend op de bodem, zagen ze tot hun opluchting dat de patrouilleboot op 25 meter afstand een scherpe bocht maakte en uit zicht verdween.

Op maandagochtend 24 maart werden de drie doodvermoeide mannen voor de kust van Harwich opgepikt door een Engelse torpedojager. In de loop van de dag werden ze verhoord door de Britse en Nederlandse veiligheidsdienst Na deze uitgebreide ondervragingen, die plaatsvonden in een oud schoolgebouw in Londen, de ‘Patriotic School’, werd Willem de Waard ingelijfd bij de Prinses Irene Brigade. Ab Homburg en Cor Sporre kozen voor het inlichtingenwerk en meldden zich bij ‘Special Operations Executive’, kortweg SOE.

Special Operations Executive

Het hoofdkwartier van de SOE was gevestigd aan 64 Bakerstreet in Londen. Gedropt via kleine boten en vliegtuigen zond deze organisatie in het geheim agenten uit naar de landen die door Nazi-Duitsland waren bezet. De agenten moesten vaak contact leggen met het verzet en via sabotage afbreuk doen aan het Duitse oorlogsapparaat, zoals vernieling van infrastructuur en installaties die voor de Duitsers van belang waren. Gedropte agenten waren vaak in het bezit van kortegolfzenders, waarmee ze via gecodeerde morsecodes contact zochten met Londen. Het decoderen gebeurde in Engeland, waar een bericht met behulp van een ingewikkeld decodeersysteem met de hand moest worden ontcijferd.

Sprong bij duisternis

Na hun opleiding en training in allerlei technieken werden Homburg en Sporre, na drie vergeefse pogingen van een Engels oorlogschip hen op het strand van Noordwijk af te zetten, op 6 september 1941 boven Brabant gedropt, blind gedropt, dat wil zeggen; niemand wist ervan, er was geen ontvangstcomité. Na hun landing reisden ze naar Haarlem, waar ze gastvrij onderdak vonden bij familie. Cor Sporre bij zijn oom Jan Martens, die een sigarenwinkel had aan de Oostvest 26, het pand dat later een rol zou spelen in het beruchte ‘Englandspiel’.

Arrestatie

In het begin waren ze succesvol. Inmiddels had Ab er een lastig probleem bijgekregen, kiespijn. Hij werd daarvoor behandeld door een tandarts in Amsterdam, een oude dienstkameraad van hem, met wie hij tijdens zijn diensttijd in Ede een kamer had gedeeld. Tandtechnicus J.J. Vos. Hij meende hem volledig te kunnen vertrouwen. Bij zijn tweede bezoek aan deze ‘bevriende’ tandarts, werd hij na vertrek gevolgd door een auto, klemgereden, gearresteerd en voor verhoor overgebracht naar het SD hoofdkwartier aan de Euterpestraat.

Op 10 oktober werd Homburg, zonder proces, ter dood veroordeeld en op bevel van SS-Sturmbahnführer Schreieder overgebracht naar het beruchte ‘Oranjehotel’, de gevangenis in Scheveningen. Voor velen het begin van jarenlange opsluiting in Duitse concentratiekampen. Voor anderen het eindpunt. Opgesloten in ‘Dunkelzelle 646’ moest hij de dag afwachten waarop hij gefusilleerd zou worden; 26 oktober 1941. Ontsnappen leek onmogelijk.

Ontsnapping***

Een dag voor de geplande executie lukte het hem evenwel te ontsnappen. Door zijn bed schuin op een aan de wand bevestigde tafel te zetten wist hij het getraliede celraam te bereiken. Het lukte hem met zijn lepel, waarvan hij een provisorische beitel had gemaakt, het traliewerk van het raam zo te bewerken, dat hij erin slaagde te ontkomen. Na verscheidene pogingen wist hij zich ontkleed door de gemaakte opening te wringen. Bij deze actie liep hij een flinke blessure op aan zijn rug. Met enig geluk kon hij het ouderlijk huis van zijn dienstvriend Jan de Haas bereiken en zich daar schuilhouden.

Twijfel

Intussen bleef Cor Sporre, Ab’s marconist, lange tijd in het ongewisse over het lot van Homburg. Toen hem ter ore kwam dat hij door de Duitsers zou zijn vrijgelaten in ruil voor belangrijke informatie, veroorzaakte dat twijfel en wantrouwen bij hem. Aan de andere kant kon hij niet geloven dat zijn vriend dubbelspel speelde, daar kende hij hem te goed voor. Hij besloot verhaal te gaan halen bij Ab op zijn duikadres. Zijn twijfel werd niet weggenomen. In verzetskringen gingen nu zelfs stemmen op om Homburg te liquideren. Zover kwam het niet, want er was geen enkel bewijs. Sporre besloot terug te gaan naar Engeland, samen met marconist Wieke Schrage, bij wie hij ondergedoken zat. Ze waagden de overtocht in een kano. In Petten bij de Hondsbossche Zeewering gingen ze te water met aan boord een koffer vol met verzameld spionagemateriaal. De poging mislukte, aangenomen wordt dat ze op de Noordzee zijn verdronken.

Tweede Engelandvaart

Ab Homburg bleef lange tijd in het ongewisse of Sporre en Schrage de overkant hadden gehaald. Hij wilde ook zo snel mogelijk naar Engeland terugkeren. Hij kreeg vanuit Londen instructie dat hij aan de kust van Zandvoort zou worden opgepikt door een Engelse motor torpedoboot. Een paar keer had een Brits schip op de afgesproken plaats en tijd voor de Nederlandse kust gelegen. De afgesproken lichtflitsen hadden de Engelsen nooit gezien. Bij één van die pogingen werd Homburg in de duinen achterna gezeten door een Duitse patrouille. Hij ontkwam aan een tweede arrestatie door zich op het kerkhof schuil te houden.

In IJmuiden vond hij schipper Michiel Grootveld van de treiler Beatrice, de IJM 118, bereid mee te werken aan een plan om per boot naar Engeland te gaan. Op 15 februari 1942 werden Ab Homburg en aspirant agent Jan de Haas en Jo Buizer als verstekeling aan boord geholpen. Ze verstopten zich in het visruim. De treiler kon veilig een Engelse haven binnenlopen. De Haas en Buizer werden in opleiding genomen bij SOE/Dutch. Zij zouden slachtoffer worden van het ‘Englandspiel’.

Ab Homburg trad op eigen verzoek in dienst van de RAF en trouwde met de Engelse Pamela Boreham, een meisje dat hij bij zijn eerste bezoek aan Engeland had leren kennen.

Het 322 (Dutch) Squadron RAF

Het 322 (Dutch) Squadron RAF is het oudste operationele squadron van de Nederlandse Koninklijke Luchtmacht, opgericht op 12 juni 1943. Het was het eerste squadron van de RAF dat geheel uit Nederlandse militairen bestond en werd uitgerust met de ‘Supermarine Spitfire’. Op Woodvale Airbase haalde Homburg zijn vliegbrevet en begon op 19 november 1944 in actieve dienst. Zijn squadron was succesvol in grondacties en de strijd tegen de V1 raketten die richting Londen vlogen. Op 12 maart 1945 escorteerden 9 toestellen van het 322 Squadron, onder wie Homburg, Koningin Wilhelmina toen ze van Londen naar Brussel vloog.

Crash

Op 1 april 1945, in het zicht van de bevrijding van Nederland, was Flying Officer Ab Homburg, opgestegen van vliegveld Schijndel. Tijdens een gewapende verkenning - ‘Operation Glasshouse A’ - boven oostelijk Nederland, werd hij, als gevolg van de zeer slechte weersomstandigheden en op zeer geringe hoogte vliegend, door vijandelijk afweergeschut neergeschoten en gedood.

Zijn toestel werd het laatst gezien boven Münster en crashte bij Bornerbroek. Dat is althans wat enkele bronnen vermeldden. In werkelijkheid is zijn Spitfire MK.XVI RR249 W-Y, neergestort op een heideveld aan de Arkmansweg in Azelo, toen gemeente Ambt Delden, zo’n 50 meter voor de afslag naar de Stovelerweg, grenzend aan Bornerbroek. Het 322 Squadron verloor die dag 4 toestellen. Alleen Homburg overleefde niet en was daarmee de laatste vlieger van het 322 Squadron die het leven liet.

Tijdelijk graf

Hij werd, mogelijk door het verzet, onder zijn schuilnaam ‘Harvey’, provisorisch begraven nabij boerderij van Santen aan de Arkmansweg B3 in Azelo. Daar werden op zaterdag 25 augustus 1945, in het bijzijn van familie, burgemeester en inwoners van Ambt-Delden, zijn stoffelijke resten opgegraven. De kist, bedekt met de Nederlandse vlag en bloemen, werd op oud-Twentse wijze op een met twee zwarte paarden bespannen boerenwagen geplaatst. ‘Appie’, zoals hij door zijn kameraden van het 322 Squadron werd genoemd, werd na een afscheidsceremonie overgebracht naar IJmuiden om daar op 28 augustus op begraafplaats Driehuis Westerveld te worden bijgezet. De stad eert Aart Albert Homburg met een

straatnaam.

Onderscheidingen

Omdat hij twee keer bezet gebied is ontvlucht heeft Homburg twee keer, in 1943 en postuum in 1952, het Bronzen Kruis gekregen, dat later werd omgezet in een Bronzen Leeuw. Een Nederlandse dapperheidsonderscheiding voor moed, plichtsbetrachting en bewonderenswaardig optreden tijdens luchtacties.

‘Englandspiel’

Nauwelijks 2 maanden na Homburg’s crash werd agent Huub Lauwers gedropt in de buurt van Lemelerveld. Begin 1942 werd hij opgepakt en gedwongen valse berichten naar Engeland te sturen. Dit werd het begin van het ‘Englandspiel’. Al die tijd stonden de nazi’s via de in hun handen gevallen zenders in contact met de Britse en Nederlandse geheime diensten in Londen. 25 maanden kregen de Duitsers per ‘luchtpost’ uit Engeland wat ze maar bestelden, wapens levensmiddelen en agenten. Zo kon een groot netwerk worden opgerold. Aan dit macabere spel vielen tientallen landgenoten ten prooi. 54 Nederlandse geheime agenten vonden de dood, slechts 5 overleefden. Deze spionagetragedie blijft een open wond uit de Tweede Wereldoorlog. (HN)

*** In het in 2019 verschenen boek ‘Het Oranjehotel, een Duitse gevangenis in Scheveningen’ van Bas von Benda-Beckmann, staat een andere lezing van de ontsnapping van Homburg. Hij zou kans hebben gezien te ontkomen toen hij voor verhoor van de Scheveningse gevangenis naar het Binnenhof werd gebracht.

Bij de foto's (van boven naar beneden): 1. Prinses Juliana bezoekt 322 Squadron op RAF basis Deanland 26.9.1944, naast haar Ab Homburg; 2. Ab Homburg, alias ‘Harvey’; 3. tekening die Homburg maakte als toelichting op zijn ontsnapping; 4. 322 Squadron RAF in Biggin Hill, staande tweede van links Homburg; 5. Flying Officer A.Homburg; 6.ceremonie opgraving stoffelijke resten Ab Homburg in Azelo op 25 augustus 1945.

Bronnen: 1.”In Verdrukking, Verzet en Vrijheid”, H. Noordhuis, G.P .ter Braak, M.F.S. Kienhuis, Hengelo 1990. 2. F. Visser, ’De Schakel’, de geschiedenis van de Engelandvaarders, Zuid-Hollandse Uitgeversmaatschappij 1976. 3. J. Rep, ‘Englandspiel’, spionagetragedie in bezet Nederland 1942-1944, Baarn 1977. 4 C.B. Cornelissen, ‘Van Grasmat tot Fliegerhorst’, Twents-Gelderse 1998. 5. ‘Een ontsnapping die twijfel wekt’, J. Rep, Nw. Leidse Courant 1977. 6. ‘Ab Homburg, Vergeten Soldaat van Oranje’, Johan Graas, Assendelft 2020. Foto’s; Luchtoorlog museum Icarus et Mars Assendelft; C. Homburg.