Kleine daad van verzet met grote gevolgen

In de vooravond van dinsdag 3 april 1945, vandaag 78 jaar geleden, werd Borne bevrijd door Engelse infanteriesoldaten van het 4e bataljon Dorset. Dankzij de ‘Tommies’ herwon Borne zijn vrijheid; vrijheid die mede is bevochten door het lokale verzet, mannen en vrouwen die streden voor de geallieerde zaak. Gerard Ensink was één van hen. Hij wist uit bezet Nederland te ontsnappen met de bedoeling zich in Engeland bij de geallieerde strijdkrachten aan te sluiten. Als Engelandvaarder lukte hem dat via het neutrale Zweden. Dit is zijn verhaal.

In de zomer van 1941 was hij noodgedwongen terug in Borne, het dorp waar hij geboren en getogen is, nadat in mei de Duitsers de Zeevaartschool in Den Helder hadden overvallen. Hij was zich aan het voorbereiden op zijn eindexamen en moest er hals over kop vertrekken. Onder geïmproviseerde omstandigheden kon hij nog het examen afleggen in een hotel in Slootdorp in de Wieringermeer. Kort na zijn terugkeer zou zijn leven een aantal ingrijpende wendingen nemen.

V-Actie

Gerard vertelde eerder: "Mijn 'vakantie’ bracht ik onder andere door met avond- en nachtwandelingen om de overtrekkende eskaders bommenwerpers te volgen. Toen ik samen met Frans van de Schoot van zo’n nachtelijke tocht terugkeerde, zag ik dat er een spandoek was opgehangen over de Almelosestraat (Prins Bernhardlaan) met de tekst: 'V=Victorie, want Duitsland wint op alle fronten'. Omdat we het met die tekst niet eens waren hebben we het verwijderd.”

In een proces-verbaal van 25 juli 1941, opgemaakt door twee lokale politiedienaren, is te lezen dat een door de NSB aangebracht spandoek voor propaganda van de V-actie, dat over de Almeloseweg was gespannen, moedwillig was verwijderd. Een 20-jarige kantoorbediende sloeg het gebeurde gade en herkende Gerard Ensink als één van de daders en gaf hem aan. Hij verklaarde Ensink en Van de Schoot samen op één fiets te hebben zien rijden en zag dat Ensink, staande op de bagagedrager, het doek verwijderde. Het werd later, op aanwijzing van Van de Schoot, teruggevonden onder een duiker aan de Hengelosestraat (Grotestraat) en in beslag genomen. Beiden werden overgebracht naar de Sicherheitspolizei in Hengelo en vervolgens opgesloten in het Huis van Bewaring in Almelo, waar ze een maand verbleven.

Na het uitzitten van zijn straf moest Gerard een verklaring ondertekenen dat een volgende ‘misstap’ onherroepelijk deportatie naar een concentratiekamp zou betekenen. Omdat hij daar allerminst garanties voor kon geven, besloot hij Nederland, hoe dan ook, te verlaten.

Zweden

Ensink koos voor de weg over zee, daarover vertelde hij: “In september 1941 werd ik als stuurmansleerling aangenomen bij de Stoomvaart Maatschappij Nederland in Amsterdam (thans Ned Loyd). Deze maatschappij plaatste stuurmansleerlingen op Groningse kustvaarders, die op Scandinavische landen voeren. In mei lukte het me in Groningen aan te monsteren op een coaster met de fraaie naam ‘De Germaan’. De kapitein, J. Muller, was uit het goede hout gesneden. Na een aantal reizen maakte ik me in mei 1943, met medeweten van kapitein Muller, in Kalmar uit de voeten.”

De volgende ochtend arriveerde hij bij de Nederlandse consul in Stockholm, generaal A. de Jong. Die maakte hem gelijk een illusie armer; de echte strijd tegen Hitler zou nog op zich laten wachten. Het zou, na geselecteerd te zijn voor de opleiding tot agent van Bureau Inlichtingen, nog 14 maanden duren voordat Ensink voet op Britse grond zette. In de tussentijd werd hij met negen andere aspirant Engelandvaarders, mede ter training van de fysieke weerbaarheid, tewerkgesteld als houthakker in de eeuwig zingende bossen van Zweden, bij het plaatsje Dala Floda.

“Van Dala Floda gingen we enkele kilometers bergopwaarts en arriveerden bij onze barak, 50 meter van een prachtig bergmeer. Instructeur Rustas vertelde wat er van ons werd verwacht, hoe en wat we moesten omzagen en hoe het verder te verwerken. Per twee man kregen we een gebied aangewezen aan de overkant van het meer, dat we lopend of per roeibootje konden bereiken.” Begin februari 1944 vertrok hij met een aantal kompanen naar Gothenburg voor een opleiding radiotelegrafie aan de ‘Navigationskola’. In juli was het dan zover, iets waar hij reikhalzend naar had uitgezien; een missie in bezet Nederland.

Londen

“Op 22 juli 1944 werd ik met vier collega’s, ieder in het bommenrek van een Mosquito jachtbommenwerper overgevlogen van het vliegveld Broma in Stockholm naar een militair vliegveld in Schotland. De volgende dag reisden we naar Londen, waar alle Engelandvaarders voor een grondig onderzoek werden ondergebracht in de ‘Patriotic School’. Hier werden we ondervraagd door officieren van de z.g. ‘Politie Buitendienst’ welke ressorteerde onder de Britse M.I. 5 (contra-spionage).”

Na een aanvullende training in o.a. het coderen en decoderen van berichten, wapeninstructie en diverse oefensprongen per parachute, was hij gereed om boven bezet Nederland te worden gedropt. Een sprong in de wetenschap dat zijn overlevingskansen bij arrestatie miniem zouden zijn. Constante waakzaamheid was daarom het devies.

‘Vuurtoren’

Gerard maakte deel uit van de zendgroep ‘Vuurtoren’, vernoemd naar de codenaam van hun leider, Karel Mans. De opdracht was het radiocontact te verzorgen tussen de inlichtingengroep ’Packard’ en het Bureau Inlichtingen van de Nederlandse Inlichtingendienst, dat sedert 1944 in Eindhoven zetelde.

“In de nacht van 6 op 7 oktober werd ik gedropt ten noorden van Dokkum. Ik herinner me, dat ons toestel is meegevlogen met een formatie bommenwerpers. Ik sprong onder de naam Gerard Jürgens, met de toepasselijke codenaam ‘Margarin’. Met mij sprong Bud Koopmans onder de naam Bakker met als codenaam ‘Broodtrommel’. Het was een zogenaamde ‘blind dropping’, wat wil zeggen dat er geen ontvangstcomité klaarstond en de agenten zelf hun voorlopige contacten moesten leggen. Voor ons was dat een bijzonder moeilijke opgave, omdat we 35 km. van het geplande droppingspunt waren neergekomen. Toch slaagden we erin contact te maken met het verzet in Dokkum. Nadat ik mijn behouden landing naar Engeland had doorgeseind, vertrok ik, in overleg met het Friese verzet, naar Leeuwarden. Koopmans kwam ergens in Groningen terecht.”

Verraad

Verliep het eerste deel van de opdracht succesvol, het tweede eindigde desastreus toen Karel Mans op 10 november 1944 in Groningen werd gearresteerd door de Sicherheitsdienst. Tijdens het verhoor werd hij zwaar gefolterd, sloeg door en gaf al snel alle informatie prijs. Zijn hele zendgroep werd opgerold. Opmerkelijk genoeg wist hij twee dagen later te ontsnappen uit het hoofdkwartier van de SD, het Scholtenhuis, een onmogelijk geachte ‘ontsnapping’, volgens het verzet. Toen dat bericht in Friesland bekend werd, werd agent Ensink achterna gezeten door leden van Friese Knokploegen. Men veronderstelde dat hij met Mans had samengespannen en de dood van verzetsmensen op zijn geweten had.

“Voor mij viel, nauwelijks een maand na aankomst, al het doek. ‘Vuurtoren’ viel in Groningen in handen van de Duitsers. Uit hoofde van zijn functie wist hij veel en vertelde helaas ook te veel. Ik kon de dans echter ontspringen, argwanend geworden door het onaangekondigde bezoek van ‘Vuurtoren’. Die nacht, van 10 op 11 november, sliep ik elders en was niet aanwezig toen de Duitsers het huis waar mijn zender stond binnenvielen. Mijn collega Bud Koopmans werd wel gepakt en vier maanden later gefusilleerd. De verbittering over dit verraad was groot. Een vervelende bijkomstigheid was nog dat het Friese verzet, dat niet precies op de hoogte was van de werkelijke gang van zaken, mij, geheel ten onrechte ging wantrouwen. Het werk waar ik zo intens naar toe had geleefd was afgelopen.”

Einde

Het gevolg was dat Gerard moest onderduiken onder de naam Anton Leussink. Zijn zender, die tijdens de huiszoeking niet door de SD werd gevonden, is later door het verzet uit zijn onderduikadres gehaald. Hij kreeg hem niet terug, ook niet toen duidelijk werd dat hij met het vermeende verraad niets te maken had. Hij moest zijn werk staken. Na de bevrijding meldde hij zich terug op het hoofdkwartier in Eindhoven.

Ensink werd onderscheiden met ‘Het Kruis van Verdienste’; The Kings Medal for Courage in the Cause of Freedom; ‘Het Bronzen Kruis’ en het ‘Verzetsherdenkingskruis'. Na de oorlog werd hij stuurman op de grote vaart in dienst van Stoomvaart Maatschappij Nederland. In 1961 trad hij in dienst bij het Philips concern. Gerhardus Laurentius Ensink overleed op 21 februari 1996 op 75-jarige leeftijd in zijn woonplaats Waalre. Zijn buddy Bud Koopmans werd op 8 maart 1945 bij de ‘Woeste Hoeve’ in Apeldoorn met nog 116 andere verzetsstrijders terechtgesteld.

Na de oorlog brandde er een felle discussie los over de ‘zaak Mans’. Hij is niet vervolgd, hetgeen tot grote woede leidde in verzetskringen. Het Nationaal Archief heeft in 2020 de geheime dossiers ‘Agent Vuurtoren’ openbaar gemaakt. Nader onderzoek zal mogelijk leren of Karel Mans een verrader was die voor de Duitsers werkte, of gewoon een onhandige man die niet geschikt was als geheim agent. (HN)

Bronnen: “In Verdrukking, Verzet en Vrijheid”; H. Noordhuis, G.P. ter Braak, M.F.S. Kienhuis, Hengelo1990; ‘De Schakel’, St. Genootschap Engelandvaarders; Wikipedia; NIOD. Nationaal Archief. Foto’s: Beeldbank gemeente Borne.