Het nieuwe licht

Borne schreef geschiedenis! Honderdzesentwintig jaar geleden brandde er voor het eerst elektrisch licht. Een primeur dankzij pionier ingenieur Rento Wolter Hendrikus Hofstede Crull. Het lichtknopje, het stopcontact, de energieschakelaar, middelen die ons verbinden met licht en andere elektrische apparatuur in ons huis. Moeilijk voor te stellen dat we 125 jaar geleden de lange winteravonden doorbrachten bij een walmend oliepitje. Na de kaars, olie en petroleum gloorde er licht, elektrisch licht. De lantaarnopsteker zou overbodig worden. In Borne werd daarvoor de beslissende stap gezet.

Het was het eerste Nederlandse dorp dat in 1896 een elektriciteitscentrale kreeg. De man die de aanzet tot deze gedurfde onderneming gaf, was ir. R.W.H. Hofstede Crull. Hij was het die in april 1894 een Elektronisch Ingenieurs en Adviesbureau in Borne vestigde, de bakermat van het Hengelose bedrijf Heemaf, dat nu deel uitmaakt van het grote Holec concern.

Amerika en Edison
Hofstede Crull, geboren in Meppel, vestigde zich omstreeks 1890 in Borne. Daar werkte hij een tijdje als stagiair bij machinefabriek Ledeboer aan de Deldensestraat. Na de HBS in Groningen vertrok hij naar Hannover, waar hij het diploma elektrotechnisch ingenieur behaalde. Aanvankelijk was hij naar Hannover gegaan om machinebouw te studeren, maar hij besefte dat de elektrotechniek meer uitdagingen bood. Via Hannover belandde hij in Hamburg, waar hij werkte voor het Amerikaanse bedrijf Thomson Houston, dat de eerste gloeilampverlichting maakte. Door dit bedrijf werd hij in 1893 uitgezonden naar Amerika om er als hoofdingenieur mee te werken aan de opbouw van de wereldtentoonstelling in Chicago. Daar kwam hij enkele keren in contact met Thomas Edison, uitvinder van de gloeilamp en oprichter van de General Electric Company.

Borne
In 1893 keerde hij, moe van het reizen, terug in Borne om zijn ideeën, die men te modern vond en aanvankelijk weinig weerklank vonden, in praktijk te brengen. Hij wilde, net als in Amerika, een onderneming starten voor de verkoop van stroom in een concessiegebied. Als eerste stap besloot hij daarom een ingenieurs- en adviesbureau te beginnen. In een interview vertelde hij “Ik was ingenieur voor alles”, verwijzend naar de advertentie. ”Later heb ik geleerd slechts één ding goed te doen, namelijk electromotoren maken”.

BEM
Rento Wolter wist f 17.000,- op tafel te krijgen om aan de huidige Oude Deldensestraat een elektrische centrale te bouwen, hij leverde zelf de machines. De Bornsche Electriciteits-Maatschappij (BEM) was geboren. Directeur Hofstede Crull kreeg, met aanmoediging en steun van lokale ondernemers, een concessie van de gemeente voor het leveren van stroom voor een periode van 30 jaar. Stroom voor straatverlichting en woonhuisaansluitingen. De gemeente, overtuigd van het vakmanschap van haar lokale pionier, werd zelf aandeelhouder. Begonnen werd met 27 aansluitingen en 400 lampen. De gemeente betaalde voor de straatverlichting f 290,- per jaar, 100 gulden goedkoper dan de eerder gebruikte petroleumverlichting.

In de centrale kwam een Laval stoomturbine te staan van 30 EPK (vermogen), een straalcondensor, een centrifugaalpomp, een batterij en een luchtzuiger. Naar eigen zeggen ‘een primitieve constructie’, maar de ingenieur was klaar om Borne een beslissende stap in de toekomst te laten zetten.

Wonder
Toen de centrale in bedrijf was en bewoners hoorden over het nog nooit vertoonde technische wonder, steeg de belangstelling. Groot was het enthousiasme toen aan de Spoorstraat (Stationsstraat) nieuwe verlichting werd aangelegd en de glazen bollen langs de straat een fel licht begonnen te verspreiden. “Het leek wel dag”.

Brandslang
Gemotiveerd door het succes kwam Rento Wolter op het idee om een verrijdbare brandspuit te construeren, die op het elektriciteitsnet kon worden aangesloten. Bij de eerste proefneming genereerde dat zoveel kracht, dat de slangen bezweken. “De spuit had alle sympathie verloren” vertelde hij, maar het bewijs was wel geleverd.

Hengelo
De belangstelling voor de nieuwe energiebron werd steeds groter. Meer plaatsen wilden een elektriciteitscentrale hebben. In 1896 trad ir. Willem Willink als compagnon tot het bedrijf toe. Steeds meer opdrachten volgden. Zo werden centrales gebouwd in Elst, Terborg, Driebergen en Enschede. In 1899 bood de Staatsspoorwegen de ondernemers de levering van stroom voor het station in Hengelo aan. Daar zaten de commissarissen (o.a. D.J. Spanjaard, E.J. von Bönninghausen en G.J.O.D Dikkers) en aandeelhouders van de BEM echter niet op te wachten en wezen zowel uitbreiding als overplaatsing naar Hengelo af. In 1900 verhuisden de compagnons alsnog naar Hengelo, waar voorlopig een gehuurde fabriek als onderdak diende.

Hofstede Crull stapte op als directeur van de BEM. De exploitatie kwam in andere handen, het bedrijf werd een distributiebedrijf, de energie kwam van de nieuwe centrale in Hengelo, het ‘Twentsch Centraal Station voor Electrische Stroomlevering’ (TCS). Borne werd in 1904 aangesloten door middel van een ondergrondse kabel. In Hengelo werd in 1907 een nieuwe fabriek in gebruik genomen en een jaar later werd de Heemaf opgericht. De kleine Bornse centrale was uitgegroeid tot een bedrijf van nationale allure!

Gemeentebedrijf
De concessie van de BEM, die tot eind 1926 liep, werd niet verlengd. De gemeente nam het bedrijf over en bracht het onder in een gemeentelijk Electriciteitsbedrijf met een eigen beheersverordening. In 1972 werd het verkocht aan de IJsselcentrale.

Sportman
Tijdens zijn studie deed Rento Wolter regelmatig mee aan wielerwedstrijden. Eind negentiende eeuw was dat een vroeg type fiets, bestaande uit een groot voorwiel en een klein achterwiel. De pedalen waren aan het voorwiel bevestigd. Hij won diverse wedstrijden. In de periode waarin hij zich in Duitsland bekwaamde in de elektrotechniek, deed hij aan veel wedstrijden mee. Hij werd een bekend sportman. Op technisch gebied was hij voor velen een vraagbaak. Naast elektriciteitspionier was hij voorzitter van de Kamer van Koophandel en Fabrieken in Arnhem, lid van de Spoorwegraad en tevens medeoprichter van de ANWB. Bronnen melden dat hij meer dan 60 auto’s in zijn leven heeft versleten.

Op een vraag van een journalist over welke uitvindingen op zijn conto konden worden geschreven antwoordde hij: “Zegt u maar dat ik wat constructies gemaakt en uitvindingen gedaan heb, die invloed hebben uitgeoefend op de ontwikkeling van de electrotechnische installatie-techniek en van den electrischen machinebouw”.

Pionier Rento Hofstede Crull, die getrouwd was met Aleida Johanna Hendrika Dikkers, overleed op 8 september 1938, op zijn landgoed ‘Den Ooijman’ ín Gaanderen. Het was landelijk nieuws. Hij werd op 12 september onder grote belangstelling in Borne begraven. Hij was terug, voor altijd. (HN)

Bij de foto's: bovenste foto: De centrale van de BEM aan de Oude Deldensestraat; derde foto: De centrale met op de voorgrond één van de drie bleken van Borne. Ter oriëntatie: in 1925 werd hier de ambtswoning van de burgemeester gebouwd ('De Bleek')

Bron: Wikipedia; Bibliografie Hofstede Crull ,J. Tuik, holechistorie.nl; ‘Groeten uit Borne’, G.P. ter Braak, H. Noordhuis,1992 Oldenzaal; ‘Gas, wateren en licht voor iedereen’, A.Tanke, Boorn en Boerschop 2012; Delpher krantencollecties; fotos: gemeentearchief Borne.