Strijd om het pluche

U, het electoraat, het kiezersvolk van Borne is aan zet. Woensdag openen in 345 gemeenten in Nederland de stemlokalen, we mogen weer gaan stemmen voor de gemeenteraad. Belangrijk, want als hoofd van de gemeente stelt ze het beleid vast voor de komende jaren en controleert of het college van burgemeester en wethouders dat wel goed uitvoert. Landelijke partijen zien de uitslagen als een meetmoment voor het nieuwe kabinet-Rutte IV. De omvang van het stembiljet zal deze keer stukken handzamer zijn dan het exemplaar van de Tweede Kamerverkiezingen van vorig jaar waarop 28 partijen stonden, een naoorlogse evenaring van het record. In ons dorp dingen zeven partijen met hun programma en speerpunten naar de gunst van de kiezer.

Kiesrecht

Elke Nederlander boven de 18 jaar mag, behoudens enkele wettelijke beperkingen, stemmen en gekozen worden. Het is allemaal opgeschreven in artikel 4 van de Grondwet. Dat vinden we nu vanzelfsprekend, maar dat was het heel lang niet. Want wat als enkel de rijksten aan politiek mochten doen? Of als je niet zou mogen stemmen omdat je een vrouw bent? Nog niet zo heel lang geleden was dat de realiteit. De strijd om het kiesrecht duurde lang.

Censuskiesrecht

Sinds de Grondwet van 1848 van Johan Rudolph Thorbecke, wel het cement van onze parlementaire democratie genoemd, staat de gemeenteraad aan het hoofd van de gemeente en worden de raadsleden rechtstreeks door de burgers gekozen. Het Kiesrecht werd ingevoerd, maar aanvankelijk was het een privilege voor mannen ouder dan 23 jaar die meer dan een bepaald bedrag aan belastingen betaalden alvorens ze het stemhokje in mochten, het zogenaamde censuskiesrecht. In 1853 was zo nog slechts elf procent van de mannen kiesgerechtigd. En Jan met de pet? Hij had geen rechten want: ‘zonder bezit is een man niet zelfstandig en kan hij ook geen zelfstandige beslissingen nemen’, aldus de liberalen.

Vanaf 1887 krijgen alle volwassen mannen stemrecht, indien zij konden aantonen dat zij beschikten over ‘kenteekenen van geschiktheid en maatschappelijke welstand’. Deze omschrijving was zo vaag dat vrijwel alle volwassen mannen mochten stemmen die konden lezen en schrijven en niet van de armenzorg afhankelijk waren, vijfenzestig procent van alle mannen. Vrouwen hadden toen nog helemaal niets te vertellen. Eerder probeerde Aletta Jacobs op de kieslijst in Amsterdam te komen, ze betaalde immers genoeg belasting. De Hoge Raad wees haar verzoek af omdat ‘Nederlander en ingezetene alleen sloeg op de mannen, anders ware dit afzonderlijk vermeld’.

In de Kieswet van 1896 werd bepaald dat alle mannen stemrecht hadden die een bepaald loon verdienden, een bepaalde huur betaalden, een examen gehaald hadden of in het bezit waren van een spoorboekje (!). Deze wet introduceerde ook het stembiljet en het stemhokje. Stemmen werd daarmee geheim.

Algemeen kiesrecht

Pas in 1917 werd voor mannen het algemeen kiesrecht ingevoerd vanaf 23 jaar. Vrouwen konden toen voor politieke functies gekozen worden, maar mochten niet zelf naar de stembus, het zogenaamde passief stemrecht. De grondwetsherziening van 1917 nam ook de opkomstplicht op in de wet, omdat de meeste Nederlanders niet gewend waren om te stemmen. Wie zich niet meldde op het stembureau, kreeg een berisping of een geldboete van maximaal drie gulden. De opkomstplicht werd in 1970 afgeschaft. Dat had gevolgen, want het opkomstpercentage in Borne daalde van 94,98 (1966) naar 77,89 procent in 1970 en gestaag verder tot 58,96 procent in 2018.

Kiesstelsel

De Grondwetsherziening van 1917 had nog een belangrijke vernieuwing in petto. De wijze waarop onze volksvertegenwoordigers worden gekozen, het kiesstelsel, geschiedde voortaan op basis van evenredige vertegenwoordiging. Dat betekent dat vrijwel alle uitgebrachte stemmen meetellen voor de uiteindelijke verhoudingen in de zetelverdeling van de gemeenteraad, dit in tegenstelling tot het voor die tijd geldende districtenstelsel. De kiesdeler is nodig om de zetelverdeling te kunnen bepalen, die wordt bepaald door het totaal aantal uitgebrachte stemmen te delen door het aantal te verdelen zetels. In 2018 werden 10.589 geldige stemmen uitgebracht. Dit getal, gedeeld door de 19 beschikbare zetels, geeft 557 stemmen als kiesdeler.

Vrouwenkiesrecht

De Tweede Kamer nam op 9 mei 1919 de Initiatiefwet van Marchant aan, die erin voorzag het mannen kiesrecht ook voor vrouwen te laten gelden. In het debat kwam er alleen verzet uit protestants-christelijke hoek. Men vreesde dat stemrecht wel iets meer inhield dan alleen de gang naar de stembus. De tijd die vrouwen aan politiek zouden besteden, zo vreesde men, zou ongetwijfeld ten koste gaan van het gezin. Vrouwen zouden mogelijk ook lid worden van politieke partijen. Maar nadat ook de Eerste Kamer akkoord ging,werd het algemeen kiesrecht voor mannen en vrouwen met de grondwetswijziging van 1922 in de Grondwet opgenomen. Bij de Tweede Kamerverkiezingen van 1922 konden alle vrouwen in Nederland gebruikmaken van het actieve kiesrecht; daarmee werd de Tweede Kamer voor het eerst in de geschiedenis een volksvertegenwoordiging, samengesteld op basis van algemeen kiesrecht. Was het aantal kiesgerechtigden (mannen) in Borne in 1918 nog 1.567, in 1922 was dat 3.435 (plus vrouwen).

De eerste vrouwen

Na de invoering van het kiesrecht voor vrouwen heeft het lang geduurd voordat het aantal vrouwelijke raadsleden boven de 5 procent uitkwam. In Borne gingen pas in 1970 de eerste vrouwen een rol spelen in de lokale politiek. Voor de Partij van de Arbeid kwam mevrouw W.E. Sijses-Brouwer voor het eerst in de raad. In de vergadering van 1 september werd ze door haar partij gelijk voorgedragen als kandidaat wethouder en met ruime meerderheid gekozen. In 1972 verliet ze de politiek.

Voor de KVP werd in dezelfde vergadering mevrouw M.J. Kotteman-Kenkhuis als raadslid geïnstalleerd. Ze kwam vooral op voor de vrouwenbeweging in ons dorp. Bij haar overlijden in 1976 typeerde burgemeester Hehenkamp haar als ‘markant, maar rechtuit, soms vierkant als het moest, de juiste rol gespeeld op de goede plaats, en altijd naar haar medemens gekeerd. We zullen haar en wat haar zo sprekend ‘Marie oet Boorn’ maakte, voelbaar missen’. Ze was de moeder van de huidige wethouder Michel Kotteman.

De volgende vrouw die zich liet gelden in het gemeentebestuur was mevrouw A.P.R. (Ank) Pieterse-De Geus. Drie periodes, van 1978 tot 1990, maakte ze, namens het CDA, deel uit van het college van burgemeester en wethouders. Na deze periode zat ze nog vier jaar in de gemeenteraad. Ze overleed in 2013. Voor de wijze waarop zij kleur gaf aan haar functie als bestuurder verwierf ze binnen en buiten het gemeentehuis veel respect.

Ten slotte F. (Freke) van de Woord-van der Heijden. Ze was raadslid voor de Partij van de Arbeid in de periode 1985-2001. Ze bekleedde het wethouderambt van 1990 tot 1998. Een gedreven politica. Een citaat uit de toespraak van burgemeester Cees Brekelmans bij haar afscheid: “Een Amsterdamse in Twente, behoorlijk direct, tamelijk eigenwijs, niet echt diplomatiek, maar eigenlijk wel aardig, eerlijk en oprecht, erfelijk belast, dochter van een strijdbare moeder en dochter van een dominee, dus nooit te beroerd om even te preken of te bekeren”.

De samenstelling van de gemeenteraad is tot op heden geen afspiegeling geweest van de Bornse samenleving. Vrouwen waren steeds ondervertegenwoordigd.

Partijen

Politieke partijen ontstonden in Nederland in de tweede helft van de negentiende eeuw. Hun doel was om de belangen van verschillende delen van de bevolking in politiek opzicht te vertegenwoordigen. Het confessionalisme stond, zich baserend op religie of een godsdienst, als politiek-maatschappelijke beweging aan de basis van de verzuiling (ca.1880-1960). De verdeling van het politieke speelveld in protestanten, katholieken, liberale (neutralen) en socialisten, met ieder eigen scholen, krant en radio- en televisieomroep. In die samenleving was er sprake van een bijna voorspelbaar stemgedrag. Grote politieke verschuivingen en ontkerkelijking kwam pas goed opgang in de jaren zestig. In de katholieke plattelandsgemeenten in het noordoosten van Twente was de KVP vanouds een machtig bolwerk. Door het afbrokkelen van de zuilen vonden er geleidelijk verschuivingen plaats.

Voor zover kon worden nagegaan, is de Rooms Katholieke Staatspartij, later KVP en in 1978, gefuseerd met ARP en CHU, het CDA geheten, tot en met heden steeds de grootste in het politiek spectrum in Borne geweest, met uitzondering van de periode 2006 en 2010. Van 1919 tot en met 1966 en in de periode 1978 en 1986 had de partij de absolute meerderheid in de raad, meer dan de helft van de stemmen. Tegenwoordig is het gemeentebestuur vrijwel altijd in handen van een coalitie van meerdere lijsten die alleen samen de absolute meerderheid in de raad vormen. De Partij van de Arbeid, voorheen de Sociaal Democratische Arbeiderspartij, is in Borne altijd een goede tweede geweest, een positie die in 2006 door Gemeentebelangen 1990 werd overgenomen. De plaatselijke afdelingen van D66, VVD en de SP kwamen respectievelijk in 1970, 1974 en 2014 in de raad. In 2014 meldde zich met succes een nieuwe lokale partij: Borne-NU.

Woensdag zullen we weten welk effect de boodschap in het politieke debat, in verkiezingsslogans, folders en op affiches hebben gehad op ons stemgedrag en de verdeling van de zetels. (HN)

Meer informatie over de komende verkiezingen is ook te vinden in onze special Borne Kiest.

Bron: Kiesraad; CBS; gemeentearchief Borne; www.parlement.com. De bovenste foto toont de uitslag voor Borne van de Tweede Kamerverkiezingen in 1922, na invoering van het algemeen kiesrecht (dus plus vrouwen). Saillant detail: het formulier telt 31 (!) lijsten.