Verzet ‘hackt’ Borns bevolkingsregister

Wat gebeurt er als criminelen zich op ongeoorloofde wijze toegang verschaffen tot je computersystemen en al je data hacken? In de gemeente Hof van Twente weten ze er alles van. Veel gemeenten trekken er lessen uit. Met wat fantasie zou je kunnen zeggen dat Borne op 7 januari 1944, komende vrijdag precies 76 jaar geleden, ook werd getroffen door een hack, maar dan een analoge versie en uit dringende noodzaak. Waarom moest deze zo belangrijke gegevensbron verdwijnen? Een terugblik…

In de bevolkingsadministratie vind je informatie over de gezinssamenstellingen en de veranderingen daarin over een bepaalde periode. Sinds 1 januari 1850 kent Nederland een doorlopend bijgehouden bevolkingsadministratie. Een belangrijke bron naast de burgerlijke stand waarin alleen momentopnames als geboorte, huwelijk en overlijden worden vastgelegd. Volkstellingen zijn de voorlopers van het bevolkingsregister. In 1920 werd besloten de bevolkingsregistratie op losse kaarten bij te houden, eerst per huishouden op een gezinskaart, vanaf 1939 per persoon op een persoonskaart. Alle wijzigingen werden op deze kaart bijgehouden, die steeds met de persoon meeverhuisde.

Opsporingsmiddel

In 1941 werd in Nederland het beruchte persoonsbewijs ingevoerd en daarmee kregen de Duitsers een geducht administratief wapen in handen. De bevolkingsregisters werden door de bezetter gebruikt als middel om joden, arbeidskrachten en verzetsmensen op te sporen. Ook konden met behulp van de gegevens in het bevolkingsregisters de persoonsbewijzen worden gecontroleerd op echtheid. Genoeg redenen voor het verzet om de bevolkingsregisters aan te pakken. Daarvoor moesten ambtenaren worden gevonden die bereid waren valse gegevens in te voeren en persoonskaarten te vervalsen. Op het gemeentehuis werkte sinds 1 maart 1936 zo iemand, C.G.M van Riel, commies-chef van de afdeling bevolking. Hij was een van de weinigen met enig overzicht van de organisatie van de illegaliteit in Twente, waardoor hij actief kon zijn in veel netwerken, zoals bijvoorbeeld de in 1942 opgerichte Organisatie voor Hulp aan Onderduikers in Nederland, afgekort LO.

De LO zorgde ervoor dat joden en personen die door de Sicherheitsdienst werden gezocht, of zij die zich aan de ‘Arbeitseinsatz’ of arrestatie wilden onttrekken, een onderduikadres kregen. Duizenden konden zo uit handen blijven van de bezetter. Daarvoor moest geld zijn, distributiebescheiden en vervalste identiteitsbewijzen. Vanaf 1944 faciliteerden Landelijke Knokploegen (LKP) de LO met gewapende overvallen op distributiekantoren, arbeidsbureaus en bevolkingsregisters in gemeentehuizen.

Noodzaak 

Voor Borne was er nóg een dringende noodzaak. Gé van Riel had op grote schaal geknoeid in de bevolkingsboekhouding en zoveel persoonsbewijzen ‘georganiseerd’ voor de illegaliteit, dat hij vreesde dat de fraude ontdekt zou worden, temeer daar de Duitsers in verband met de verplichte tewerkstelling in ‘der Heimat’ eind 1943, al meer dan gewone belangstelling hadden getoond voor de bevolkingsadministratie. Hoe dan ook, het bevolkingsregister moest weg. Daartoe zocht hij contact met Koos Michel, lid van een verzetsgroep uit Wierden. Voor een grondige verkenning van de inrichting van het gemeentehuis bezocht deze Van Riel onder kantoortijd. Elders werd de uitvoering van de kraak tot in detail besproken. Men diende er rekening mee te houden dat in het gemeentehuis tevens het politiebureau en de luchtbeschermingsdienst waren gehuisvest en eventueel op tegenstand moest worden gerekend.

7 januari 1944

In de vooravond verzamelden zich in Wierden negen leden van de verzetsgroep Visser/De Groot. Nadat het draaiboek nog eens grondig werd doorgenomen, splitste de groep zich in tweeën. Om zeven uur vertrok een groep van vijf man per fiets richting Borne. De rest ging met de auto. Die tocht verliep niet helemaal vlekkeloos. Even voor Borne werd het voertuig door twee Duitsers op een motor gesommeerd te stoppen. Zonder aarzeling werd echter plankgas doorgereden. Door de verkregen voorspong kon men tijdig een zijweg inslaan en lukte het de achtervolgers van zich af te schudden. Ondanks dit oponthoud was iedereen om acht uur bij het gemeentehuis.

Buit

Vijf mannen begaven zich naar het huis van de gemeentesecretaris, die de sleutel van het gebouw in zijn bezit had. De rest posteerde zich in de onmiddellijke omgeving van de secretarie, de vervoermiddelen onder handbereik. Twee verzetsmensen bleven achter in de woning van de secretaris, anderen sloten zich aan bij de wachtenden. Toen men het gebouw wilde binnengaan, gebeurde er iets onverwachts. Aan de zijdeur belde iemand aan. Op het moment dat de deur werd geopend, lukte het vrijwel gelijktijdig met de bezoeker naar binnen te vallen. Het bleken drie leden van de luchtbeschermingsdienst te zijn, die een vertrek in de kelder in gebruik hadden. Een korte ondervraging leerde dat er verder niemand in het gebouw aanwezig was. De klus werd nu snel geklaard. Via een loket kwam men in de secretarie en de buit, bestaande uit persoonskaarten, woningkaarten, blanco persoonsbewijzen, persoonsbewijszegels, de persoonsbewijsadministratie alsmede de registers van ingekomen personen, verdween in zakken.

Hierna vertrok de ploeg richting Wierden, niet nadat nog telefoonkabels werden doorgeknipt en hun gijzelaars aan handen en voeten werden gebonden. Aangekomen in Wierden werd het nog even spannend toen men door de politie staande werd gehouden. Gelukkig bleken het ‘goede’ dienders te zijn. De buit werd gedropt in Wierden en later bij een boer in Bergentheim ondergebracht. Gé van Riel verbleef die avond elders. Toen hij van zijn vrouw hoorde dat de overval, waarvoor inmiddels groot alarm was geslagen, geslaagd was, stelde hij de Duitse autoriteiten in kennis van het feit dat ‘Räuber’ het bevolkingsregister hadden ontvreemd.

Reconstructie 

De bevolkingsboekhouding had door de onderduik dermate geleden, dat het onbruikbaar was geworden. Het moest zo spoedig mogelijk worden vervangen, mede omdat er in 1946 gemeenteraadsverkiezingen zouden worden gehouden. Van Riel organiseerde ook deze hersteloperatie. Het plan van aanpak werd door waarnemend burgemeester De Graaff in de Bornse Courant bekend gemaakt. Tevens werd aan burgers gevraagd voor deze klus tijdelijk een nog goed werkende schrijfmachine beschikbaar te stellen. Begin 1946 kon het nieuwe register volledig in gebruik worden genomen.

Hoofdrol

De hoofdrolspeler in dit verhaal, Gé van Riel, de man die zoveel mensen uit handen van de bezetter heeft weten te houden, werd op 13 april 1946 benoemd tot burgemeester van de gemeente Angerlo (Gld.). Hij was tevens actief als voorzitter van de KNF, de Koninklijke Nederlandse Federatie van harmonie- en fanfaregezelschappen. Hij overleed op 8 oktober 1968 tijdens een gemeenteraadsvergadering. Borne eert hem met een straatnaam (HN)

Bron: ‘In Verdrukking, Verzet en Vrijheid’, H. Noordhuis, G.P ter Braak, M.F.S. Kienhuis, Hengelo 1990. CBS, Grote Gebod, 1951; Gemeentearchief; Bornse Courant. Foto’s: Niod; familie Van Riel d.t.v. de heer O. Bonte.