Huize Lidwina: rusthuis, verzetsnest en ruïne

Een geslaagde bevrijdingsactie van verzetsgroepen, die aanvankelijk nauwelijks van elkaars bestaan wisten, heeft in belangrijke mate bijgedragen aan het ontstaan van de KP (knokploeg) Twente. Verzetsman Fons Gerards werd door de SD gearresteerd omdat hij in het bezit was van een vals paspoort, dat was afgegeven op het gemeentehuis in Borne. Daarvoor werd ook ambtenaar Piet van Dijk gearresteerd en overgebracht naar het huis van bewaring in Almelo. Bij de bevrijdingspoging stond gemeenteambtenaar Gé van Riel in het middelpunt. Hij schakelde Cor Hilbrink in, die op de villa Lidwina in Zenderen woonde, een door zijn ouders gerund rusthuis.

Op 22 maart 1944 lukte het om beide mannen uit het huis van bewaring in Almelo te halen. Daarna bleek dat een bundeling van het verzet bittere noodzaak was. Duidelijk werd namelijk dat ook een andere groep, zonder het van elkaar te weten, voorbereidingen aan het treffen was geweest voor dezelfde actie. Dat leidde in september 1944 tot samensmelting van de KP groepen Enschede, Zenderen en Almelo tot de KP Twente onder leiding van de 31-jarige Enschedese bakker Johannes ter Horst. Vanuit het hoofdkwartier in Zenderen werden vele succesvolle sabotageacties uitgevoerd.

In september kregen ze ondersteuning van een speciaal opgeleide eenheid geallieerde commando’s onder de codenaam ‘Jedburgh’, naar het gelijknamige Schotse plaatsje, om zo een bijdrage te leveren aan de bevrijding van ons land.

‘Jedburgh’

Deze commando's speelden een belangrijke rol bij het mobiliseren van het binnenlandse gewapende verzet en bij het verzamelen van inlichtingen voor de oprukkende geallieerde legers. Een van die teams, codenaam ‘Dudley’, bestaande uit de Nederlandse majoor Henk Brinkgreve, de Amerikaanse majoor John Olmsted en de Ierse sergeant-majoor Austin (Bunny), stapte op 11 september 1944 tegen middernacht in een RAF-Sterling, die hen, na twee mislukte pogingen, naar oostelijk Nederland zou vliegen om te worden gedropt. De inkwartiering op Lidwina verliep niet zonder slag of stoot.

‘Bericht voor Groote Jan’

Het team werd opgevangen op het droppingsterrein op de Piksen in het grensgebied van Wierden en Hellendoorn. Hun komst was aangekondigd door een via de radio omgeroepen slagzin ‘Bericht voor Grote Jan; hartelijk gelukgewenst met je verjaardag’. Het ontvangstcomité bestond uit verzetsmensen onder wie kapitein A.F. Lancker, commandant van de binnenlandse strijdkrachten in Salland. Naast het team kwam moderne zendapparatuur alsmede 183 kg in containers verpakte explosieven, vuurwapens en handgranaten naar beneden. Het verblijf van de drie was maar van korte duur, omdat gekozen werd voor Lidwina als nieuw hoofdkwartier, tot grote woede van Lancker. Lidwina maakte indruk op de Jedburghs, omdat het beter was georganiseerd. Bovendien was er bewaking, elektronische beveiliging en het hoofdkwartier beschikte over voertuigen en een deugdelijk inlichtingennet.

Op 14 september 1944 werden ze door Cor Hilbrink en andere KP’ers uit Wierden opgehaald met een Lincoln vierdeurs Sedan. Onderweg naar Zenderen ontstond bij een wegversperring in Enter nog een vuurgevecht met Duitsers, maar de mannen bereikten ongedeerd het hoofdkwartier, dat vanaf dat moment kon beschikken over zendapparatuur. Hiermee konden onder andere de coördinaten worden doorgegeven van het nieuwe afwerpterrein voor wapendroppings.

Overval

Het functioneren van Lidwina als hoofdkwartier was slechts van korte duur. De arrestatie van leider Johannes ter Horst op 22 september 1944 in Almelo leidde de Duitsers uiteindelijk naar Zenderen. Hij werd een dag later bij Enschede gefusilleerd. Op hem gevonden informatie bracht de Duitsers de volgende ochtend naar een voormalige commandopost van kapitein Lancker (RVV) in Hellendoorn. Niet Lancker, maar zijn verloofde werd daar aangetroffen. Na verhoor van deze 30-jarige manicure uit Den Haag, wees zij de Duitsers de weg naar het KP-hoofdkwartier in Zenderen.

Team Dudley, dat snel op de hoogte was van de arrestatie, besloot het hoofdkwartier onmiddellijk te ontruimen en dook onder op een nabijgelegen boerderij. Ook op het hoofkwartier werden de nodige maatregelen getroffen. Papieren en wapens werden uit het huis gehaald en elders ondergebracht. Om de ontruiming af te ronden gingen acht KP’ers de volgende ochtend terug, onder hen twee koeriersters, die er toevallig waren. Ze werden verrast door een aanstormend 12 man tellend SD commando. Drie mannen wisten na een vuurgevecht te ontkomen. Coen Hilbrink werd dodelijk getroffen, zijn vader Sietse en KP’er Dirk Ruiter waren gewond en werden later standrechtelijk gefusilleerd. Daarna werden ze de villa binnengesleept die later met springstof werd opgeblazen. De koeriersters kwamen na hardhandige ondervraging vrij. Aan het Twentse verzet was een enorme klap toegebracht.

Nieuw hoofdkwartier 

De Jedburghs, die het allemaal op afstand hadden zien gebeuren, werden een dag later op een nieuw hoofdkwartier met Cor Hilbrink herenigd. Hij, die zijn vader en broer had verloren bij de overval, werd na de dood van Johannes ter Horst, de nieuwe leider van de KP Twente. Uit veiligheidsoverwegingen wisselde het hoofdkwartier een paar keer van locatie, ook om te voorkomen dat de radiozender zou worden uitgepeild. Men vond een nieuw onderkomen in Saasveld, Hezingen, Ootmarsum, Enter en Heeten.

Twee leden van het Jedburgh team overleefden de oorlog niet. Sergeant John Austin werd 18 november 1944 bij toeval door de Duitsers gearresteerd op zijn schuiladres in Luttenberg, en op 4 april 1945 in Hattem gefusilleerd. Majoor Henk Brinkgreve werd op 5 maart 1945 in Losser doodgeschoten toen hij zich tegen zijn arrestatie verzette. Het lukte majoor John Olmsted, gekleed in overall en klompen (‘that was not funny’), om bij Wageningen de Rijn over te steken. In mei 1985 was hij terug in Borne, het weerzien was emotioneel. Na de oorlog is op de plaats van de vernietigde villa, door Cor Hilbrink een nieuw huis gebouwd met dezelfde naam.

‘Zij konden niet anders’

Aan de Retraitehuisweg 1, bij de ingang van het voormalige hoofdkwartier staat een vernieuwd monument. Drie metalen kruizen met daarop de tekst ‘zij konden niet anders’. Het symboliseert de mannen die bij de overval het leven lieten en hun verzetswerk dat werd gedreven door de afkeer van en haat tegen het nazisme en fascisme. Anders handelen kwam niet in ze op. Op de gedenksteen staan hun namen vermeld. (HN)

Bij de foto's in de tekst: van boven naar beneden 1. Jedburgh-team (Brinkgreve, Austin en Olmsted); 2. Cor Hilbrink en Johannes ter Horst; 3. John Olmsted (2e van links) terug in Zenderen bij het voormalige hoofdkwartier met links naast hem mevrouw G.J. Hilbrink-ter Beek en 4. monument Huize Lidwina

Bronnen: ‘Operatie Jedburgh’, J. Hooiveld, Amsterdam 2014; ‘De Illegalen’, C. Hilbrink, Den Haag, 1998; ‘Vogelvrij Verleden’, C. Hilbrink, Amsterdam 2001.’In Verdrukking, Verzet en Vrijheid’, H. Noordhuis, G.P. ter Braak, M.F.S. Kienhuis, Hengelo 1990